Yine M. Şehmus Güzel’in “Abidin Dino” kitabından bir alıntı ile başlıyorum. Ankara’nın kırklı yıllarının neredeyse sonları. “Milli Şef”in tek parti iktidarı, Türk aydınlanmasının bütün yaratıcılarını bir şekilde yok etmeye neredeyse ant içmiş. Ankara’da aydın adına kim varsa, peşinde polisler. Günün yirmi dört saati. Evlerinin önünde gece gündüz polis (örneğin ayakkabı boyacısı kılığında). Ya da dışarı çıktıklarında, gittikleri her yere peşlerinden gelen “siviller”. CHP iktidarını eleştiren hemen herkesin adı komüniste çıkmış. Ama bu baskı ortamına rağmen sürdürülen çabalar da var: “Sabahattin Ali’nin Marksist kitaplarla dolu çok zengin bir kütüphanesi var. Onunla Marksizm üzerine hararetli tartışmalar yapılıyor. Abidin ile Sabahattin Ali iddialaşırlardı. Anlaşmazlık çıktığında Ankara’nın o soğuk, dondurucu havalarında bile umursanmaz, ta Sabahattin Ali’nin evine kadar gidilir, kitaplar tek tek karıştırılırdı, akla takılan sorunun yanıtı bulunana kadar…”

Aynı sayfalarda, Güzin Dino’nun “Gel Zaman Git Zaman” başlıklı anı kitabından da alıntılara yer verilmiş: “Aslında, aralarında çok keskin eleştiri ve incelemeler, tartışmalar, yargılar sürüp gidiyor. Her okunan kitap, dergi, gazete yazısı, şiir, seyredilen her film, dinlenilen her konser tartışılıyor. Scherchen’in Fidelio’yu sahneye koymasından, Saygun’un Yunus Emre Oratoryosu’na, çevrilen kitaplara kadar aralarında, kimi kez sabahlamayı gerektiren, bazen de haftalarca süren tartışmalar çıkıyor…”

Bundan sonrası, yine M. Şehmus Güzel’e ait: “Kimi düşünürün, kimi sözleri ya da çevirisindeki bir yanlış sözcük, ortalığı birbirine katabiliyor. Ankara’nın, sıfırın çok altında, buz kesen gece yarılarında, taksilere binilip, kimin evinde çevrilen kitabın asıl metni varsa, oraya cümbür cemaat gidilip ciltler karıştırılıyor, cümle bulunuyor, haklı haksız ayırt ediliyor dostça…”

Dediğim gibi. Kırklı yıllar. Attilâ İlhan’ın deyişiyle “kırkların karanlığı” gittikçe koyulaşarak sürüp gitmekte. Köy Enstitülerinin altı çoktan oyulmaya başlamış bile. Ama Ankara’daki küçücük bir “aydın çevresi”, kendisine yöneltilen ve dağıtılmasını amaçlayan bütün baskılara düşüncenin silahlarıyla karşı koymakta, direnmekte.

Sonunda dağıtılacaktır. Hele Sabahattin Ali’nin öldürülmesiyle birlikte, gündeme öldürülmek, artık çok somut bir biçimde girmiştir. Dediğim gibi, çevre dağıtılır. Kimileri, Azra Erhat gibi, üniversitedeki görevinden atılır. Ya da Sabahattin Eyuboğlu gibi, yeni cumhuriyetin çağdaş kültür temelleri için ışık tutan “Tercüme Bürosu”ndaki görevinden daha pasif bir göreve kaydırılır. Kimileri, Nâzım gibi, zaten yıllardır hapistedir. Adana’daki sürgün yıllarının ardından, ciğerlerinden ağır hasta olan ve askerlik yapamayacağına dair çürük raporu bulunan Abidin Dino askere alınmış, dokuz aylık bir askerlikten çok daha ciddi hastalıklarla geri dönmüştür. Ankara’da, neredeyse ölümle pençeleşmektedir. Ve nihayet kimileri de, örneğin Niyazi Berkes veya Pertev N. Boratav gibi, işsiz kalınca yurtdışına çıkmışlardır. Bunlar, daha sonra Batı’nın en seçkin bilim kurumlarının kadrolarında yükseleceklerdir.

Evet, tek parti dönemi muradına ermiş, “aydınlar çevresi” dağıtılmıştır. Ama onlardan geriye çok değerli bir miras, filizlenme aşamasında bulunan bir gelenek kalmıştır: Bilgiye bilgilenmenin rehberliğindeki tartışmalar ile ulaşma geleneği. Böyle miraslar, sonradan doğru sahiplenildiğinde, hiçbir karartma girişiminin engelleyemeyeceği, sürekli ışık yuvalarına dönüşür.

Peki, böyle bir sahiplenme gerçekleşti mi? Haftaya birlikte göreceğiz.