1700’ün başında Edirneli Aşıcı Kadınların çiçek hastalığına karşı uyguladıkları aşı konusunu dün yazmıştım. İstanbul’a atanan İngiliz Büyükelçisi’nin eşi Lady Montagu, İngiltere’yi de kırıp geçiren çiçek aşısının Osmanlı’da başarıyla yapıldığını duyurmuştu.

Aziz Sancar ile son buluşmamızda aşı konusunun gündeme geldiğini ve o sırada okuduğu aşı ile ilgili kitapta, çiçek aşısının İngiltere’ye Türklerin sayesinde girdiğini yazdığını söylemişti.  

Bu konuyu sürdürmeden önce Sancar’ın Bursa İş İnsanı Mimar ve Mühendisler Derneği’ne gönderdiği aşı ile ilgili şu mesajı paylaşmalıyım:

SANCAR: YOBAZLARA KANMAYIN!

“Ülkemizde aşı olmaya direnen, aşı karşıtlığı beni üzüyor. Ve bu yanlış inanç yüzünden insanlarımızı kaybediyoruz. Aşı karşıtlığı ABD’deki bir sürü yobazdan kaynaklanır. Ve oradan gelen, gerçeklikle ilgisi olmayan yanlış inançların ülkemizde de yayılmasına çok üzülüyorum.

Bu yanlışa sürüklenmenin acısını biz ailemizde yaşadık. Bir yobaz, babaanneme, kızına çiçek aşısı yaptırma, o gâvur icadıdır, dediği için Atiye Halam çiçek hastalığına yakalandı. Ve enfeksiyondan dolayı iki gözünü kaybetti. Daha sonra halama babam baktı, ben, evinde zavallı kör bir halası olan bir çocuk olarak büyüdüm ve onun günahı çiçek aşısı karşıtlarının boynundadır. Hepiniz aşı olun, hangi aşı olursa olsun.”

Sancar’ın üzüntüsü, “O gâvur icadıdır” denilen aşının bu topraklarda keşfedildiğini ve kullanıldığını öğrenmesiyle derinleşti.

ÇİNLİLER, BİR ADIM ÖNDEYDİ

Bu arada, çiçek aşısını ilk kez Türkler keşfetti, dememize rağmen bunu şöyle düzeltelim: “Osmanlı ülkesinde ve Avrupa’da...” Çünkü yazılı kayıtlar ilk çiçek aşısı için Çin’e götürüyor bizleri.

Kamuran Kızlak uyardı: “Saygın bilim tarihçisi (aynı zamanda Royal Society üyesi) Joseph Needham’ın Çin bilim tarihi üzerine yedi ciltlik başyapıtı Çincenin yanı sıra ‘Science and Civilization in China’ adıyla İngilizce de basıldı. Bu eser Çin bilim tarihi üzerine yapılmış en yetkin çalışmadır. Needham’ın çalışmaları çiçek aşısının dünyada ilk defa Ming Hanedanlığı (MS 1368-1644) döneminde, MS 1567-1572 yılları arasında Jiangnan Ningguofu’da Taiping bölgesinde icat edildiğini gösteriyor.”

Katılıyorum, bu kayıtlar var. Bu nedenle Osmanlı ve Batı’da ilk çiçek aşısı Türklerce başlatıldı. Çin’de çiçek aşısının bulunduğu Batı’da bilinmiyordu.

OĞLAN ŞARKI SÖYLÜYOR, EĞLENİYOR

“Extra Life - A Short History of Living Longer”, Ekstra Yaşam- Uzun Yaşamanın Kısa Tarihi kitabında Steven Johnson, Lady Montagu’nun mektuplarından bahsediyor ve aşının İngiltere’deki etkisini 4- 5 sayfada anlatıyor.

İngiliz elçisinin eşi Leydi Montagu, İstanbul’da yaşlı kadınların gruplara nasıl çiçek aşısı yaptığını çeşitli tariflerle anlattığı mektuplarını hem Londra’daki dostlarına ama daha önemlisi Londra Kraliyet Cemiyeti’ne yazıyor. Cemiyet bir bilim topluluğu. Kocasına yazdığı mektupta  “Oğlan geçen salı günü aşılandı ve şu anda şarkı söylüyor ve oynuyor” diyordu. Oğlu bağışıklık kazanmıştı ve aile ilk aşılanan ve çiçeği atlatan ilk İngiliz yurttaşları olarak Londra’ya döndü.

1700’de çiçek terör estiriyordu ve her dört çocuktan sadece biri 10 yaşına kadar yaşıyordu ve ölümlerin önemli bir kısmı “çiçek”tendi.

MAHKÛMLAR ÜZERİNDE DENENDİ

Çiçek aşısı İngiltere’de ilk kez Lady Montagu’nun ısrarları üzerine, kendisi de İstanbul’da bulunan, cerrah Charles Maitland, Kraliyet Hekimler Koleji’nden üç doktorun gözetiminde aşı yapıldı (Wikipedia). Tanıklardan biri olan James Keith, başarıdan o kadar memnun kaldı ki altı yaşındaki oğluna aşı yaptırdı; Keith’in diğer çocuklarının hepsi çiçek hastalığından ölmüştü. Montagu ailesi, İngiltere’de aşılamayı teşvik etti ve bunu “faydalı bir buluş” olarak nitelendirdi.

9 Ağustos 1721’de Maitland, Newgate Hapishanesi’nden altı mahkûm üzerinde aşıyı test etme izni aldı. Deney, Ağustos 1722’de Doğabilimci, koleksiyoncu Dr. Sir Hans Sloane’un yönetiminde gerçekleşti. Tüm mahkûmlar hayatta kaldı ve affedildiler.

Böylece çiçek aşısı İngiltere ve Avrupa’da aldı yürüdü... ABD’ye aşı ise İngiltere’den gitti ve öncülüğünü de ABD’nin üçüncü başkanı Thomas Jefferson yaptı... Öyküsü gelecek.