"İpekiş Fabrikasında gördüklerimden çok sevinç duydum."
Gazi Mustafa Kemal (19 Ocak 1933)
92 yıl önce, 19 Ocak 1933 tarihinde, Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk Bursa’ya giderek İpekiş Dokuma Fabrikası’nı ziyaret etti. 20 Ocak 1933 tarihli Cumhuriyet gazetesinin haberine göre; Atatürk “…Otomobille İpekiş Dokuma Fabrikası’na gittiler. Burada fabrikanın hemen bütün dairelerini dolaşarak nasıl çalışıldığını yakından gördüler. Fabrikanın müdürü ve mütehassısları tarafından verilen izahatı alaka ile dinlediler. Müdürlük odasında bir müddet dinlendiler ve bu sırada gerek refakatlerinde bulunan İktisat Vekili Celal Beyefendi, gerek fabrika müdürü Reşat Beyler fabrikanın kuruluşundan beri yaptığı işler, geçirdiği tekâmüller, satış teşkilatı, amele (işçi) vaziyeti üzerinde görüştüler. Başlangıçta ecnebi (yabancı) mütehassıslar da çalıştıran fabrika, bugün hepsi Türk olan genç ve çok değerli mütehassısların elindedir. İşçiler, Bursalıdırlar. Ve daha İş Kanunu çıkmamış olmasına rağmen günde 8 saat çalışmaktadırlar. İpekiş kumaşları ağırlaştırıp güzelleştiren modern tesisatı, Balkan memleketlerinde eşi bulunmayan ve Avrupa’nın belli başlı dokuma merkezlerinden pek azında bulunan işleri ve mükemmel bir derecededir. Reisicumhur Hazretleri ayrılırken fabrikanın anket defterine şu cümleyi yazdılar: ‘İpekiş fabrikasında gördüklerimden çok sevinç duydum.’ Gazi Hazretlerinin fabrikayı ziyaretleri filme de alınmıştır.”
Gazi Mustafa Kemal Atatürk, 1933 yılındaki bu ziyaretten yaklaşık 8 yıl önce, günümüzden yaklaşık 100 yıl önce, 1 Ekim 1925’te, Bursa İpekiş Fabrikası’nın temelini bizzat kendi elleriyle atmıştı.
Bugün, Türkiye Cumhuriyeti’nin ulusal sanayiye öncülük eden ilk ipekli ve yünlü kumaş fabrikası ve Türkiye’nin ihracat yapan ilk işletmesi İPEKİŞ’in ilham veren öyküsünü anlatacağım.
EKONOMİK ZAFERLER
1922 yılının sonunda Kurtuluş Savaşı kazanıldı. 1923’te Lozan Barış Antlaşması imzalandı. Böylece, Türkiye’nin kaderini değiştiren çok büyük bir askeri ve siyasi zafere imza atılmış oldu. Ancak Başkomutan ve TBMM Başkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk, “Siyasi, askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsun, ekonomik zaferlerle taçlandırılmazlarsa kazanılacak başarılar yaşayamaz ve sürekli olamaz” diyerek kazanılan askeri ve siyasi zaferi ekonomik zaferlerle taçlandırmak (tamamlamak) için çalışmaya başladı. Bu amaçla 1923’te İzmir İktisat Kongresi’ni düzenledi. İzmir İktisat Kongresi’nde Türkiye’de gerekli alanlarda sanayi yatırımlarının yapılmasına ve devletin bu yatırımları yapacak sanayicileri desteklemesine karar verildi. Osmanlı’nın küllerinden doğan “yeni Türkiye”nin yeni fabrikalara ihtiyacı vardı. Çünkü Osmanlı’dan Cumhuriyete güçlü bir sanayi mirası kalmamıştı; kalanlar da daha çok yabancıların elindeydi.
İzmir İktisat Kongresi’nden ve Cumhuriyetin ilanından sadece iki yıl sonra, 1925 yılında, Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün önerisi ve teşvikleriyle Bursa’da, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk ipekli ve yünlü kumaş fabrikası İpekiş’in kurulmasına karar verildi.
Fabrika Bursa’da kurulacaktı. Çünkü Bursa yüzyıllardır dokumacılıkta özellikle ipekli dokumacılıkta gelişmiş bir kentti. Bursa’da ilk filatür fabrikası 1838’de, ilk dokuma fabrikası da 1909-1910’da açılmıştı. Osmanlı’dan Cumhuriyete geçilirken Bursa’da çeşitli boyutlarda çeşitli dokuma fabrikaları vardı.
İŞ BANKASI DEVREDE
Savaştan yeni çıkmış, borçlu Türkiye Cumhuriyeti’nde, İzmir İktisat Kongresi’nde söz edilen sanayi yatırımlarını yapabilmek için ulusal sermayeye, bunun için de ulusal bankalara ihtiyaç vardı. Bu amaçla Atatürk, 26 Ağustos 1924 tarihinde İş Bankası’nı kurdu. Cumhuriyet hükümeti, devletin sanayicilere destek olması için 15 Haziran 1927’de Teşviki Sanayi Kanunu’nu çıkardı.
İpekiş’in ve benzer sanayi işletmelerinin kuruluşunda İş Bankası’nın ve Teşviki Sanayi Kanunu’nun katkısı çok büyüktür.
İPEKİŞ’İN KURULUŞU
Kurucuları ve hissedarları hemen hemen aynı olan Bursa “Mensûcât-ı Osmaniye Anonim Şirketi” (1910) ve “Hüdavendigâr Seyri Sefâin Anonim Şirketi” (1911) daha sonra “Bursa Mensûcâtı Osmaniye Anonim Şirketi” adıyla birleşmişti. Ancak şirket, I. Dünya Savaşı ve onu izleyen Kurtuluş Savaşı nedeniyle ortaya çıkan olumsuz ekonomik şartlar (mal tedarik sıkıntısı, yetersiz sermaye, insan gücü kaybı vd.) nedeniyle pek çok sorunla karşılaşmıştı. “Bursa Mensucat-ı Osmaniye Anonim Şirketi”, Cumhuriyet’in ilanından sonra 1925 de “Bursa Dokumacılık ve Trikotaj Anonim Şirketi” adını almıştı.
“Bursa Dokumacılık ve Trikotaj Anonim Şirketi”, Atatürk’ün istek ve teşvikleri, İş Bankası’nın desteği ile Bursa merkezde bir dokuma fabrikası yapımına başladı.
Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Bursa bölgesi ipekböcekçiliği ve koza üretiminin ipekli dokuma olarak değerlendirilmesi amacıyla kurulmasını istediği fabrikanın sermayesine destek olması için İş Bankası’nı görevlendirdi.
İpekiş Fabrikası’nın temelini, 1 Ekim 1925’te, bizzat Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal (Atatürk) attı. Atatürk, fabrikanın temelini atmaktan duyduğu memnuniyeti şöyle dile getirmişti:
“…Bursa’da bir dokumacılık şirketi teşkil edildiğine memnuniyetle mütalaa olmuştum. Bugün bu şirkete ait fabrikanın vaz’ esas merasiminde bulunmak fırsatını meşrutlarla karşıladım. Hükümeti Cumhuriye’nin bu gibi milli teşebbüsleri daima himaye edeceğini zikrederim.”
Bursa Dokumacılık Fabrikası (İpekiş) 1927 yılında hizmete açılmıştır. 1930 yılına ait belgelere göre İpekiş’in kurucuları, İş Bankası Bursa Şube Müdürü Saffet Bey, Monsieur Antoin Pios, Tüccar Hüsnü ve Hafız Halit beylerdir.
İPEKİŞ’İN KARDEŞİ YÜNİŞ
Başlangıçta ağırlıklı olarak doğal ipekten kumaş üreten İpekiş Fabrikası, 1930 yılında yün dokumacılığına da başlamıştır. Fabrika, 1933 yılında “Yüniş” adıyla ipekli dokumalarıyla rekabet edecek derecede kaliteli güzel yerli yün dokumalar üretmeye başlamıştır. 30 Eylül 1933 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki ifadelerle “…Yüniş, İpekiş’in kardeşidir… Yüniş’te kadın erkek yünlü kumaşlar hususunda memleketi Avrupa’ya para vermekten kurtaracaktır. Yüniş en son sistem makinelerle teçhiz edilmiş bir mensucat fabrikasıdır.”
CUMHURİYETİN YÜZAKI: İPEKİŞ
İpekiş ve Yüniş, dünyadaki ipekli ve yünlü dokuma ürünleriyle rekabet edecek düzeyde kaliteli ürünler üretti, ihracat yaptı. Fabrika kısa sürede Türkiye Cumhuriyeti’nin gurur duyduğu sanayi işletmelerinden biri haline geldi.
1930 yılında İpekiş; 15’i yün, 50’si doğal ipek işleyen toplam 65 tezgâhıyla günde 600 metre kumaş çıkarıyordu. 1936 yılında fabrika, kadın erkek 200 işçi çalışanı ile Bursa’nın en büyük dokuma fabrikasıydı.
Fabrika 1933 yılında İzmir, İstanbul ve Ankara’da da mağazalar açtı. İpekiş, Adapazarı, Balıkesir, Diyarbakır, Eskişehir, Konya, Trabzon ve Mersin’de acenteler, Kars ve Ayvalık’ta bayiler açarak Türkiye’nin dört bir yanına ulaştı. İpekiş ürettiği kaliteli kumaşlarla yurt içinde ve yurtdışında çeşitli sergilere katıldı. Bu sergilerde İpekiş kumaşları büyük ilgi gördü. Çeşitli sergilerde İpekiş kumaşları birinci seçildi.
Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün temelini atmasından 8 yıl sonra, 19 Ocat 1933’te ziyaret ettiği İpekiş Fabrikası’nda gördükleri, sanayileşmeye ve kalkınmaya başlayan Türkiye Cumhuriyeti’nin özeti gibidir. Fabrika, Cumhuriyetin karma ekonomi modelinin; devletin özel teşebbüsü desteklemesiyle kurulan sanayi işletmelerinin en güzel örneklerinden biridir. Bu nedenledir ki fabrikayı gezen Atatürk, fabrikada gördüklerinden duyduğu memnuniyeti, “İpekiş Fabrikasında gördüklerimden çok sevinç duydum” notuyla ifade edecekti.
1950’lerde yünlü dokuma üretimine ağırlık veren İpekiş, 1957 yılında Ankara’daki Yüniş şirketiyle birleştirilerek yünlü sanayide faaliyet gösteren bir işletme durumuna geldi. 1968 de yünlü dokumacılığa geçti. Fabrikada 1969 da 350 işçi çalışıyordu.
İPEKİŞ VE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
İpekiş, 1991 yılında, Tarman Grup adlı bir özel sermaye grubu tarafından satın alınıp yünlü sanayi alanında üretime devam etti.
2012 yılında 25 bin m2 kapalı alanda kurulan yeni fabrikasında faaliyet göstermeye başlayan İpekiş Mensucat AŞ, bugün çağımızın sürdürülebilirlik anlayışı çerçevesinde yeni yatırımlarla üretimine devam ediyor. Bugün fabrikada yeni ve sürdürülebilir polyester iplikler atık plastik şişelerden üretilmektedir.
İpekiş, sosyal, çevresel ve ekonomik sorunları yönetmek bakımından uluslararası geçerliliği olan STANDARD 100 by OEKO-TEX® adlı yüksek ürün güvenliğini temsil eden, zararlı maddeler için test edilmiş tekstilleri gösteren dünyanın en iyi sertifikalarından birine sahiptir.
İpekiş Genel Müdürü Aşkın Kandil, kendisiyle yapılan bir röportajda, bugünkü İpekiş’i şöyle anlatıyor: “Versace, Moschino, Cavalli, Marella, Zadig, Christian Dior, Marina Rinaldi, Fendi gibi markalarla çalışıyoruz. Devler, bizden kumaş alıyorlar. Bizden aldıkları kumaşları hazır giyime dönüştürüyorlar. Biz yılda 2 milyon 200 metre kumaş üretiyoruz. Tamamı yüzde 100 yün. Bu çok yüksek bir oran. Bizim gibi bir şirket bu anlamda yalnızca İtalya’da var. Bizim üretimimizin yüzde 40’ı doğrudan bizim tarafımızdan kumaş olarak ihraç ediliyor. Bir de bizden alan ama daha sonra ihraç eden önemli bir yüzde var, o da yüzde 40. Bu oran hazır giyim olarak çıkıyor. Türk müşterilerimiz kumaşı alıp takım elbise üretip yurtdışına satıyor. Biz bundan da çok memnunuz. Direkt ve endirekt yurtdışına kumaş satışlarımızın toplamı yüzde 80. Biz yurtiçindeki hazır giyim üreticisi olan müşterilerimizi yurtdışında çalıştığımız şirketlerle de buluşturuyoruz. İtalya ve Fransa’daki önemli müşterilerimiz üretimlerini bizim buluşturduğumuz hazır giyimcilere yaptırıyorlar.”
İpekiş bugün, modern tesislerinde yıllık 5 milyon dokuma, 9 milyon boya apre kapasitesi ile yüzde 100 yün, yün polyester, yün polyester lycra ve yün poliamid lycra ve yünlü karışımlı kumaşlar olmak üzere; polyester viskon, polyester viskon elastane, recycle (sürdürülebilir) polyester kumaş üretmektedir.
***
İpekiş, Atatürk’ün istek ve teşvikleriyle, Atatürk’ün kurduğu İş Bankası’nın katkısıyla, Atatürk’ün temelini attığı ilk fabrikadır. Türkiye Cumhuriyeti’nin ulusal sanayisine öncülük eden ilk dokuma fabrikası ve ilk ihracat yapan şirketi İpekiş, bugün 102 yaşına yaklaşan Cumhuriyetin 100 yaşına yaklaşan sanayi çınarı olarak Atatürk’ün kurduğu üreten ve kendi kendine yeten Türkiye Cumhuriyeti’nin sembollerinden biridir.
KAYNAKÇA
Ayşe Afet İnan, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1998.
BCA. 030.10.0.0.2.11.4.
BCA. 030.10.0.0.2.9.20.
BCA. 030.18.1.2.1.59.10.
BCA. 030.18.1.2.1.59.10.
“Gazi Hazretleri Bursa’da”, Cumhuriyet, 2 Teşrinievvel 1925.
“Gazi Hz. Bursa’da”, Cumhuriyet, 20 Kânunusani 1933.
“Gazi Hz.inin Bursa Seyahati”, Vakit, 2 Teşrinievvel 1925.
“İpekiş tarihçe”; https://www.ipekis.com.tr/surdurulebilirlik
Nezahat Belen-Nurcan Kutlu, “Sürdürülebilir Bir Tasarım Kültürünün İzinde: İpekiş”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C.10, S.2, Nisan 2013, s. 62-82.
“Türkiye’de Üretilen Kumaş Neden Burada Giysi Olmasın”, https://www.tekstildershanesi.com.tr/haberler/turkiyede-uretilen-kumas-neden-burada-giysi-olmasin.html
“Yüniş!”, Cumhuriyet, 30 Eylül 1933.
