Yasama, yürütme ve yargı erklerinin yanında anayasa öğretisinde günümüz için dördüncü erk olabilecek kadar önem verilen ve bu bağlamda bağımsızlığı demokrasinin önemli taşlarından biri olarak değerlendirilen basın özgürlüğü kavramı toplumsal huzur ve demokrasi açısından son derece önemlidir.

Konu anayasanın 28. maddesinde daha ayrıntılı ve kapsamlı olarak düzenlenmiş olmakla birlikte Basın Kanunu basın özgürlüğü ve sınırlanması hususunu düzenleyen başlıca hukuk metnidir.

5187 sayılı Basın Kanunu’nun 3. maddesi gereğince basın özgürdür. Basın özgürlüğünü açıklayan anılan maddenin 1. fıkrasında basın özgürlüğünün hangi haklar temelinde kurulduğu konusu düzenlenmiştir. Aynı maddenin ikinci fıkrasında da hangi amaçlarla basın özgürlüğünün sınırlandırılabileceği diğer bir ifade ile basın özgürlüğünün sınırları düzenlenmiştir.

Basın özgürlüğünün kullanılması ancak demokratik bir toplumun gereklerine uygun olarak başkalarının şöhret ve haklarının, toplum sağlıgˆının ve ahlakının, milli güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği ve toprak bütünlüğünün korunması, devlet sırlarının açıklanmasının veya suç işlenmesinin önlenmesi, yargı gücünün otorite ve tarafsızlığının sağlanması amacıyla sınırlanabilir.

DEVLETİN POZİTİF YÜKÜMLÜLÜĞÜ

Demokratik bir toplumda olmazsa olmazlardan olan ifade ve basın özgürlüğünü korumak başta devlet olmak üzere herkesin görevidir.

Devletin pozitif yükümlülüğü konusunda AİHM’nin Özgür Gündem/Türkiye Kararı önem arz etmektedir. Söz konusu kararda Yüksek Mahkeme “Demokrasinin işlemesinin önşartlarından biri olan ifade özgürlüğünün etkin bir şekilde kullanılması sadece devletin müdahale etmeme görevine dayanmamaktadır. Bireyler arasındaki ilişkilerde bile koruma tedbirleri almayı gerektirebilmektedir. Pozitif bir sorumluluğun var olup olmadığına karar verirken, sözleşmeyle toplumun genel çıkarı ve bireyin çıkarı arasında ulaşılmaya çalışılan dengeye önem verilmelidir. Bu sorumluluk kaçınılmaz olarak sözleşmeci devletlerde var olan farklı durumlara, modern toplumların idare edilmesiyle ilgili zorluklara, öncelikler ve kaynaklar hakkındaki seçimlere bağlı olarak değişiklik gösterecektir. Böyle bir sorumluluk yetkililer için imkânsız veya adil olmayan bir yük oluşturduğu şeklinde yorumlanmamalıdır” değerlendirmesinde bulunmaktadır.

Basın özgürlüğü bilgi edinme, yayma, eleştirme, yorumlama ve eser yaratma haklarını içerir.

1.    Bilgi edinme hakkı

2.    Edinilmiş bilgileri yayma hakkı

3.    Eleştirme ve yorumlama hakkı

4.    Eser yaratma hakkı

5.    Haber kaynağını açıklamama hakkı.

1- BİLGİ EDİNME HAKKI

Anayasanın 26. maddesinin başlığı “Düşünceyi Açıklama ve Yayma Hürriyeti” olarak düzenlenmiştir. Bu madde kapsamında ifade özgürlüğünün resmi makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak veya vermek serbestisini de kapsadığı belirtilmiştir.

Basının özgür olduğundan bahsedebilmek için öncelikle haber alma, haberin kaynağına sağlıklı bir şekilde ulaşabilmenin varlığından söz edebilmek gerekmektedir. Toplumu bilgilendirme yükümlülüğü olan basın ve yayın organlarının habere ulaşabilme imkân ve güvencesi basın haklarının vazgeçilmez unsurudur.

Basının en önemli haber kaynağını bireyleri doğrudan ilgilendiren ve çok geniş oranda bilgi ve belgelere sahip olan devlet kurumları oluşturmaktadır. Türkiye’de bu amaçla 2003 yılında Bilgi Edinme Hakkı Kanunu düzenlenmiştir. Kanunun 1. maddesinde “Bu kanunun amacı demokratik ve şeffaf yönetimin gereği olan eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun olarak kişilerin bilgi edinme haklarını kullanmalarına ilişkin esas ve usulleri düzenlemektedir” denilmiş ve yine 5. maddede “Kurum ve kuruluşlar bu kanunda yer alan istisnalar dışındaki her türlü bilgi ve belgeyi başvuranların yararlanmasına sunmak ve bilgi edinme başvurularını etkin, sürekli ve doğru şekilde sonuçlandırmak üzere gerekli idari ve teknik tedbirleri almakla yükümlü oldukları” belirtilmiştir.

2- EDİNİLMİŞ BİLGİYİ YAYMA HAKKI

Basın organlarının haber alma hakkının anlamlı kılınabilmesi elbette alınan haberi yayma hakkının güvencede olması ile mümkündür. Bu nedenle basın organlarına elde ettikleri haberi yayma hak ve güvencesinin temini gerekmektedir.

Anayasanın 28. maddesi gereğince basımevi kurmak, izin alma ve mali teminat yatırma şartına bağlanamaz ve yine anayasanın 29. maddesinde ise süreli ve süresiz yayın önceden izin alma ve mali teminat yatırma şartına bağlanamaz hükmü mevcuttur. Bu suretle elde edilen bilgileri yayma amacıyla basılan eserlerin yayılmasının herhangi bir izin ya da mali teminat şartına bağlanamayacağı anayasal güvence altına alınmıştır.

3- ELEŞTİRME VE YORUMLAMA HAKKI

Genel anlamda eleştiri bir olay, durum ya da kişi hakkında fikir ve düşünce beyan etmektir. Yorum ise bir konu hakkında yeterince anlaşılamayan ya da anlaşılmadığı düşünülen yönlerin ayrıntılı bir ifade ile izahını sağlamaktır. Eleştiri herhangi bir kişiyi, eseri, olayı ve konuyu enine boyuna derinlemesine her yönü ile incelemek ve belirli kriterlere göre ölçmek, değerlendirmek, doğru ve yanlış yanlarını sergilemek amacıyla ortaya konulan görüş ve düşüncelerdir.

Eleştiri bir zihin faaliyetidir ve zor bir sanattır. Genelde beğenmemek, kusur bulmak olarak kabul görmekte ise de eleştirinin bir amacının da konuyu anlaşılır kılmak, sonuç çıkarmak ve toplumu yönlendirmek olduğunda kuşku yoktur.

4- ESER YARATMA HAKKI

Basın özgürlüğünün içerdiği haklar arasında son olarak da eser yaratma hakkı sayılmıştır. Eser, o zamana kadar var olmayan bir değeri, ürünü ya da bir yapıtı kişisel emek ve çaba sonucu var etmektir. Yaratmak kavramı ise var olmayan bir şeyi var etmek anlamında kullanılan bir sözcüktür. Türk Dil Kurumu sözlüğünde yaratmak kavramı o zamana kadar var olmayan, görülmeyen bir şeyin düşünce hayal gücünden faydalanılarak ortaya konması olarak tanımlanmıştır.

Basın özgürlüğü kavramının içeriğine eser yaratma hakkının da alınmış olması, kişilerin hayal gücü ve düşüncelerini ortaya koyarak istediği bir sonucu sınırlamadan var edebilmesini ve ortaya çıkardığı eseri yine kamuoyuna sunabilmesini kapsamaktadır.

5- HABER KAYNAĞINI AÇIKLAMAMA HAKKI

Haber kaynağını açıklamama hakkı basın özgürlüğünün özünü oluşturur. Eğer haber kaynağını açıklama hakkı olmasa idi basın özgürlüğünün varlığından söz edilemezdi. Haber kaynağını açıklama konusunda basın mensubuna baskı yapılması da mümkün değildir. Haber, Basın Kanunu’nun 3. maddesinin 2. fıkrası sınırları içinde üretilmişse gazetecinin her türlü güvenliğini sağlamak devletin görevidir. Haber kaynağının açıklanmaması hakkı hukuk devletinin ve demokrasinin temelini oluşturur.

AV. TURAN KARAKAŞ

(DEVAM EDECEK)