Topkapı Üniversitesi Tiyatro Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ayşin Candan’ın Theatre and Modernity: From the Ottoman Empire to the Turkish Republic (Wien: HOLLITZER Verlag, 2024) başlığını taşıyan kitabı Viyana’da İngilizce olarak yayımlandı. Tiyatromuzun modernleşme sürecinin Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne geçişini ve sonrasını kucaklayan 170 sayfa uzunluğundaki yapıt Cumhuriyetimizin 100. yılına adanmış.

Kitap, giriş ve sonuç arasında yer alan, “Melodram”, “Devrim ve Avangard” ve “Halk Tiyatrosu (Popüler Tiyatro)” bölümlerinden oluşuyor. Ayşin Candan, Tanzimat döneminde Batı kültürünü benimsemekte zorlanan Osmanlı dünyasında, İtalyan ve Fransız topluluklarının Saray’ın izniyle genel seyirciye oynadıkları Victor Hugo, Balzac, Shakespeare metinlerinin, Verdi operalarının ve operetlerin Müslüman topluma farklı duyarlıklar sunduğunu belirtiyor.

Candan’ın yapıtı “iki uçlu” bir çalışma içeriyor. Bir yandan, Avrupa tiyatrosundaki modernleşme aşamalarından üçünü incelerken her kültürden tiyatro okuruna seslenen yazar, bir yandan da Türk tiyatrosunun modernleşme sürecini Batı’ya tanıtmayı amaçlıyor. Avrupa tiyatrosunun modernleşme özelinde içerdiği akımlardan yalnızca üçünü seçmesinin nedeni de şu: Yazar, kitabın “Melodram” başlıklı bölümünde Tanzimat dönemini, “Devrim ve Avangard” bölümünde Meşrutiyet’ten Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk dönemlerine geçişi, “Halk Tiyatrosu (Popüler Tiyatro)” bölümünde de 1960’lardan başlayarak yapılan tiyatro çalışmalarını ele almaktadır. Böylece Batı tiyatrosu ve Türk tiyatrosu arasında bir bağlantı kurulmuş oluyor.

‘MELODRAM’DAN ‘HALK TİYATROSU’NA

İlk bölümde “Melodram” türünü ayrıntılarıyla açıklayan Candan, Tanzimat döneminde Türkçe oyun sahneleyen Ermeni topluluklarının bu tür tiyatroyu Osmanlı halkına sevdirdiklerini belirtirken özellikle Güllü Agop’un katkısını vurguluyor. Namık Kemal, Şemseddin Sami, Ahmet Mithat Efendi tarafından Fransız tiyatrosu etkisinde yazılmış Türk oyunlarını tartıştıktan sonra da tiyatromuzun “modernleşme” aşamasında büyük hizmetleri olan Ermeni sanatçıları tanıtıyor.

Candan, çalışmasının ikinci bölümünde, “ekspresyonizm (dışavurumculuk)” akımını inceliyor. Muhsin Ertuğrul’un uygulamayı sevdiği “dışavurumcu” oyunculuğu Batı’da gözlemlediğini belirtiyor ve sözü Ertuğul’un Avrupa’da izlediği devrimci yönetmenlere getiriyor. Bu bölüm Ertuğrul ve Nâzım Hikmet’in buluşmasıyla sürüyor. İlerleyen sayfalarda Nâzım’ın oyun yazarlığındaki Meyerhold etkisi inceleniyor.

Yazar Candan, üçüncü bölümde, tiyatromuzun 1960’lı yıllarda oluşan modernleşme aşamasını, tiyatro sanatının yaygınlaşmasıyla açıklıyor. Türk tiyatrosu bağlamındaki bu gelişmeyi, geleneksel/yöresel gösteri biçimlerinin 2. Dünya Savaşı sonrasında Batı’da özellikle de Fransa’da oluşmuş halk tiyatrosu/ popüler tiyatro yaklaşımları ile buluşturuyor. Bu tür tiyatro yapan Türk topluluklar arasında Ulvi Uraz Topluluğu, Ankara Sanat Tiyatrosu, sokak tiyatrosu, kabare tiyatrosu, Dostlar Tiyatrosu, Ferhan Şensoy ve ortaoyuncular var. Candan’ın bu çizgideki tartışması Köy Enstitülerinde ve Halkevlerinde başlayan -Anadolu kırsalındaki- seyirlik sanat çalışmalarının modern Türk tiyatrosundaki yansımalarıyla sürüyor.

Ayşin Candan, yapıtında çok eklemli bir düzenek kurmuş. Kimi zaman Batı kaynaklarıyla Türk oyunları arasındaki ilişkiyi netleştirirken kimi zaman da sunmak istediği bilgileri çok sayıda altbaşlık altında çeşitlendirerek dağıtmış. Kitabın, Türk tiyatrosunun modernleşme aşamalarını tüm boyutlarıyla (tiyatro kuramları, tiyatro kuruluşları, sahneleme, oyunculuk, oyunlar bağlamında) açımladığı söylenemez. Ne ki Batılı okurlar için tiyatromuza ilişkin bir başvuru kaynağı sayılabilir.

Harika fotoğraflar içeren ve şık bir cilt içinde sunulan kitabın içerdiği yüzlerce Türk oyununun başlığını başarılı çevirilerle İngilizceye aktarmış olması da yazar Candan’ın tiyatromuza yaptığı güzel bir hizmet olarak anılmalı.