Arturo Ui mi gergedanları yaratır...
Gergedanlar mı Arturo Ui’yi?

***

Arturo Ui, Bertolt Brecht’in “Arturo Ui’nin Önlenebilir Tırmanışı” adlı tiyatro eserinin ana kahramanıdır:
Esas olarak Hitler’i simgeler ama Hitler’in, Amerikalı ünlü gangster Al Capone ile harmanlanmış bir biçimdeki halidir...
Oyun, büyük sermayenin kuklası olan, rüşvet ve yolsuzluk olaylarına bulaşmış bir belediye başkanının, gangster Arturo Ui ile işbirliği yapması sonucunda oluşan “siyasal tırmanışı” anlatır...
Aslında anlatılan, Hitler’in yükselişi ve faşizmin yerleşmesi sürecidir.

***

“Gergedanlar”, Eugune Ionesco’nun, Nazi Almanyası’ndaki totaliterleşmeyi eleştirmek için yazdığı bir tiyatro eseridir:
İnsanlar yavaş yavaş birörnekleşmekte, toplum totaliterleşmektedir...
Bu süreç, çarpıcı sahnelerle aktarılır izleyiciye...
Piyesin kahramanı Bérenger, herkesin tek bir düşüncenin peşinden gittiği, birörnekleştiği, yavaş yavaş “gergedanlaştığı” bir toplumda “gergedanlaşmamanın” “insan kalmanın” trajik acılarını çekmektedir...
Ve perde, toplumsal baskıya karşı direnişini haykırmasıyla kapanır:
“İnsanım ben, insan kalacağım, tek başıma kalsam bile direneceğim!..”

***

Evet şimdi sorumu tekrarlıyorum:
Arturo Ui gibi faşist liderler mi birörnek insanlardan oluşan tekçi, tekelci toplumları yaratır...
Yoksa birörnek insanlardan oluşan tekçi, tekelci toplumlar mı faşist liderleri üretir?
Aslında bu soru, “Tavuk mu yumurtadan çıkar, yumurta mı tavuktan” sorusunun bir benzeridir:
Her ikisi de birbirinin hem nedeni hem de sonucudur...
Aralarında sıkı bir etkileşim vardır.

***

Ama unutmayalım, faşist liderlerin çıkışı da, tekçi, tekelci toplumsal yapıların oluşması da birer süreçtir...
Zaman içinde, birbirlerinden etkilenerek oluşur, gelişir ama aynı yerde durmaz, değişirler de...
İşte bu değişim özelliği, faşist liderlerle, tekçi, tekelci toplum yapısı arasında, birbirini üreten kısırdöngüyü (fasit daireyi) kırmanın yoludur!

***

Ionesco’nun oyununda, “gergedanlaşmaya” karşı direnen Bérenger gibi haykırmalıyız...
“Özgür bir insanım ben, özgür bir insan olarak kalacağım, tek başıma kalsam bile direneceğim!”