8 Eylül 1999 öncesi çalışmaya başlayan ‘emeklilikte yaşa takılanların (EYT) çalışma süreleri 2000 öncesi ve sonrası dönemleri kapsıyor. EYT’liler 2023 yılı itibarıyla aylık talebinde bulunacaklarından, aylık hesaplamalarında 3’lü karma (gösterge+4447+5510) sistem uygulanacak. Bugün emekli olanlar için hangi kurallar geçerli ise EYT’liler için de aynı kurallar geçerli.
2000 öncesindeki hizmetlere ilişkin aylık hesabı: EYT’lilerin 8 Eylül 1999 öncesi çalışmaya başlamaları gerektiği için 2000 öncesi hizmetleri gösterge sistemi kuralları uygulanır. Gösterge sisteminde;
Aylık: Gösterge x katsayı x aylık bağlama oranı (ABO) formülüne göre hesaplanır. Gösterge tespitinde sigortalının öncelikle sektörü ve son 10 yıllık kazançlarının ortalaması dikkate alınır. Sigortalının 2000 yılından önceki hizmetleri 5 veya 10 yıldan az ise bu durumda mevcut hizmet yılına göre hazırlanan üst gösterge veya gösterge tablolarından gösterge rakamı tespit ediliyor.
Katsayı: Devlet memurları için 1/7/1999-31/12/1999 süresinde uygulanan 12.000 katsayı dikkate alınır.
ABO: Aylık bağlama oranının tespitinde, sigortalıya gösterge veya üst gösterge tablosundan aylık bağlanacağı hususu önemli. Gösterge tablosundan bağlanan aylıklar için taban ABO yüzde 60’tır. Baz oranlar, kadında 50, erkekte 55 yaştan sonraki her tam yaş ile 5000 günden fazla her 240 gün için 1 puan artırılır, 5000 günden eksik her 240 gün için de 1 puan eksiltilir. ABO yüzde 85’ten daha fazla olamaz.
Asgari aylık: Hesaplanan aylıklar en düşük göstergenin katsayı ile çarpımının yüzde 70’inden daha az olamaz. Gösterge sisteminin en son uygulandığı 1999’da en düşük gösterge 9475’tir. (9475 x 12.000 x 0.70 = 79.59 TL) 79.59 TL, 1999/Aralık alt sınır aylığı miktarıdır.
Kısmi aylık: Gösterge x katsayı x ABO formülüne göre hesaplanan aylık, 2000 öncesi gün sayısı ile çarpılıp, toplam gün sayısına bölünerek kısmileştiriliyor ve 1999/Aralık’tan 2008/Ocak’a kadar arada geçen yılların TÜFE ve GH ile güncellenir.
(Yaklaşık 2 milyon 250 bin EYT’linin Sosyal Güvenlik Kurumu şubelerine başvurması üzerine yoğunluk sürüyor.)
ABO’DA ÜST SINIR YOK
2000-2008/Eylül arası hizmetlere ilişkin aylık hesabı: 2000 yılı itibarıyla 4447 sayılı kanunla getirilen yeni aylık bağlama sisteminde, aylık=ortalama yıllık kazanç x ABO /12 formülüne göre hesaplanır.
Ortalama yıllık kazanç (OYK): Sigortalının 2000-2008/Eylül arası kazançlarının, kazancın ait olduğu yıl ile 2008’e kadar geçen yılların TÜFE ve GH’nin yüzde 100’ü ile güncellenmesi sonucu bulunan kazançlar toplamının, 2000-2008/Eylül arası gün sayısına bölünmesiyle bulunan günlük kazancın 360 ile çarpılması sonucu ortalama yıllık kazanç bulunur.
ABO: Prim ödeme gün sayısının ilk 3600 günü için her 360 gününün yüzde 3.5, sonraki 5 bin 400 günün ise her 360 günü için yüzde 2 ve daha sonraki her 360 gün için yüzde 1.5 oranlarının toplamı alınır. Yaştan artırım yok. ABO’da üst sınır yok.
Asgari aylık: Hesaplanan aylık, 2008/Ocak ayındaki asgari günlük kazancın 30 katının yüzde 35’inden az olamaz. (20.28 x 30 x 0.35=212.94 TL) 212.94 TL 2008/Ocak ayındaki alt sınır aylığı miktarıdır. Bu miktar mukayeselerde kullanılıyor.
Kısmi aylık: Ortalama yıllık kazanç x ABO /12 formülüne göre hesaplanan aylık, 2000-2008/Eylül arası gün sayısı ile çarpılır. Toplam gün sayısına bölünerek kısmileştirilir ve 2008/Ocak ayına taşınan 2000 öncesi kısmi aylık ile toplanır. Bulunan tutar; 2000 öncesi hesaplanan tam aylık ile yine gösterge sistemine göre hesaplanan en düşük aylığın 2008/Ocak ayına kadar taşınmış miktarının, sigortalının 2008/Ocak ayına kadarki gün sayısı ile çarpımının toplam gün sayısına bölümünden daha az olmaz. 2008/Ocak ayında yapılan bu mukayeselerden sonra bulunan en yüksek aylık, 2008/Ocak ayından talep tarihine kadar geçen yılların TÜFE’nin yüzde 100’ü, GH’nin yüzde 30’unun çarpımından oluşan güncelleme katsayılarıyla aylık talep tarihine taşınıyor.
Ortalama aylık kazanç (OAK): Sigortalının 2008/Ekim sonrası kazançlarının, kazancın ait olduğu yıl ile aylık talep tarihine kadar geçen yılların, güncelleme katsayıları ile güncellenmesi sonucu bulunan kazançlar toplamının 2008/Ekim sonrası gün sayısına bölünmesi suretiyle bulunan günlük kazancın 30 ile çarpılmasıyla ortalama aylık kazanç bulunur.
ABO: Toplam prim ödeme gün sayısının her 360 günü için yüzde 2 uygulanır. Karma sisteme göre bağlanan aylıklarda, sigortalının 2008/Ekim’e kadar ki hizmet süresi 3600 günün altında ise bu hizmet süresini 3600 güne tamamlayan her 360 gün için yüzde 3, diğer kısmı için ise yüzde 2 oran uygulanır. Bu hesaplamada 360 günden eksik süreler orantılı olarak dikkate alınır. Yaştan artırım yok. ABO yüzde 90’ı geçemiyor.
Asgari Aylık: Bu sistemde genel bir alt sınır aylığı bulunmuyor. Her sigortalı için bir alt sınır aylığı hesaplanır. Alt sınır aylığı, sigortalının çalışma sürelerinde, asgari kazanç üzerinden prim ödendiği varsayılarak belirlenen ortalama aylık kazancının yüzde 35’inden ve sigortalının talep tarihinde, bakmakla yükümlü olduğu eşi veya çocuğu varsa yüzde 40’ından az olamaz.
Kısmi Aylık: Aylık Ortalama Kazanç x ABO formülüne göre hesaplanan aylık, 2008/Ekim sonrası gün sayısı ile çarpılıp, toplam gün sayısına bölünerek kısmileştirilir. Talep yılına taşınan 2000 öncesi ile 2000-2008/Eylül arası kısmı aylıklarla toplanarak talep yılı ocak aylığı bulunuyor. 2023’te talepte bulunacak EYT’lilerin bu şekilde ocak ayı itibarıyla hesaplanan aylıkları Ocak/2023 döneminde yüzde 30 oranında artırılarak aylık başlangıç tarihine taşınacak. Karma sisteme göre hesaplanan aylık, en son ek ödeme dahil 5.500 TL alt sınır aylığı ile kıyaslanacak ve hangi aylık yüksek ise o miktar ödenecek.
PRİME ESAS KAZANÇLAR
- EYT’lilerin emekli aylıklarının miktarını etkileyen faktörler neler?
EYT’lilerin emekli maaşlarının belirlenmesinde prim ödeme gün sayılarına göre hesaplanan ABO’ları elbette önemli. Ancak, ABO kadar önemli olan iki faktör daha var. Bunlar; sigortalıların prime esas kazanç tutarları (asgari veya asgarinin katları üzerinden ödenmiş olması) ile sigortalıların çalışmalarının hangi dönemlerde (2000 öncesi, 2000-2008/Eylül arası veya 2008/Ekim sonrasında) bulunur. Bu iki faktör, aylık miktarının belirlenmesinde ABO’dan daha çok etkili olur. Bu durumu ortaya koymak için versiyonlu aylık hesapları yapıldı. Kriterler şöyle:
2023 yılında aylık talebinde bulunacak bir EYT’li için; toplam 5000 prim ödeme gün sayısının bulunduğu, prime esas kazançlarının asgari, ortalama ve azami kazançlar üzerinden bildirildiği varsayılarak; 2022 yılı güncelleme katsayısının hesaplanmasında TÜFE yüzde 64.27, GH ise yüzde 5 olarak dikkate alındı. Hesaplanan aylıklar 2023/Ocak döneminde yüzde 30 oranında artırıldı ve ek ödeme tutarları aylık miktarlarına dahil edildi.
Sigortalının toplam prim ödeme gün sayısı 5000 gün olduğu halde;
- Tüm çalışmalarının asgari kazançlar üzerinden bildirildiği varsayıldığında; en yüksek aylığın, çalışmaların 10 yıllık kısmının 2000 öncesi dönemde olması ile 2000-2003 yani 2000’li yılların başında olması halinde hesaplanır. İkinci yüksek aylığın, yine çalışmaların 8 yılı 2000 öncesi ile 2002-2003 ve 2019-2022 arasında olan sigortalı için en düşük aylık, sigortalının çalışmalarının neredeyse tamamının 2008/Ekim sonrası olması durumunda hesaplanır. Hesaplanan aylıkların büyük çoğunluğu alt sınır aylığı 5.500 TL altında kaldı.
- Tüm çalışmalarının ortalama kazançlar üzerinden bildirildiği varsayıldığında; en yüksek aylığın, çalışmaların 5 yılının 2000 öncesi, sonraki çalışmaların 2014 ve sonrasında olması halinde hesaplandığı, bir diğerinin yine çalışmanın 7 yılının 2000 öncesi, 2000 yılı ve 2008 sonrası bazı dönemlerde hesaplandı.
- Tüm çalışmalarının azami kazançlar üzerinden bildirildiği varsayıldığında; en yüksek aylıkların çalışmaların 2000 ve 2008/Ekim sonrasında yoğunlaşması halinde hesaplandığı görüldü. Kısaca asgari kazançlar üzerinden çalışanlara yüksek aylık bağlanması için çalışmalarının büyük bölümünün 2000 yılından önce ve 2000’li yılların başında olması gerekiyor.
