Kültür Bakanı Fikri Sağlar’ın Harvard Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Neil L. Rudenstine ile özellikle “Ayasofya” konusunu görüşmesini düşünmüştüm… Görüşmede “Bayan Ayasofya’nın” sorunlarını anlatmamdan sonra, salondaki 40 bilim insanından bazıları ayağa kalkarak İstanbul’a gelip Ayasofya’nın mimari gücü için sismik araştırma yapmaya, müzede yapılmamış işleri yapmaya heveslenmişlerdi…

Ancak bizim “alaturka” taraf, o gün “sıfır izleme” gibi bir ilgi göstermekle yetinince, bu görkemli proje, daha o gün rektörün odasında yatmıştı.

***

Harvard Üniversitesinden Thomas Vhittemore’ın 1930’larda Ayasofya’da yarım kalan çalışmaları vardı. Vhittemore, 1930’larda, zenginlerden para toplayıp Boston Üniversite’sinde, “Bizans Enstitüsünü” kurmuştu!

Ayasofya Camisi’nin sıvaları altında kalan mozaikleri ortaya çıkarması için davet gündemdeydi!

***

3 Şubat 1932 gecesi, Ayasofya Camii tarihî gecelerinden birini yaşadı! Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün talimatıyla gerçekleşen Ayasofya’daki Türkçe “Kadir Gecesi” ertesi günkü gazetelerin manşetlerindeydi!

Çünkü “Kadir Gecesi” için, 40 bin kişinin doldurduğu camide, 40 ünlü hafız, “(Dikkat!) Türkçe ezan, Türkçe kamet (erkekler için bir çeşit ezan) ve Türkçe Kur’an” okunmuştu… Dikkat, Kuran Arapça değil, Türkçe! Radyo, geceyi ülkeye canlı yayımladı!”

Sonraki yıllarda, Atatürk’ün bu tarihsel gece kararına acaba kaç kişi inanmıştı ya da uygulayabilmişti?

8 Temmuz 1932… Vhittemore, Ankara’dan bir davet aldı. Atatürk, Vhittemore’u “I. Tarih Kongresine” davet ediyordu.

Vhittemore’u Ankara garında Atatürk’ün manevi kızı Zehra Aylin karşıladı. Birlikte geçtikleri Marmara Köşkü’nde kendisini Atatürk bekliyordu. Acaba bu kabulün niyeti, amacı ne ola idi?

Atatürk, Vhittemore’u Ayasofya mozaiklerinin temizlemesi ile görevlendirdi… Savaş yılları dışında çalışmalarına aralıksız sürdürdü. Ayasofya’dan sonra Kariye’deki mozaikleri de ortaya çıkardı.

***

Zehra Aylin Thomas Vhittemore - Atatürk

14 Kasım 1932… Yunus Nadi, Cumhuriyet'te “Ayasofya'nın Mozaikleri: İlme Hürmet Lazımdır” başlıklı yazısında Ayasofya’dan “insani ve tarihi bir abide” olarak şöyle söz etmişti. 

“Amerikalı âlim mozaikleri temizlerken biz de etraftaki atıkları kaldırarak insanlığa olduğu kadar memleketimize de şeref olan bu yüksek medeniyet eserini Türklüğe de şeref verecek bir vaziyete dönüştürmüş olalım. Bize düşen vazife budur, onun karşısında bize yakışabilecek fikir ve hareket budur. Artık Ayasofya dini bir mabet olmaktan ziyade, insani ve tarihi bir abidedir.” 

Aynı gün yine Cumhuriyet’te, ünlü müzeci Osman Hamdi Beyin küçük kardeşi Halil Ethem Bey’in, Ayasofya mozaikleri hakkında “Bunlar artık dini değil, yalnız ilmi mahiyeti haiz, yüksek kıymetli eserler!” diye bir demeci yayınlanmıştı.

Yunus Nadi'nin yazısı, Halil Ethem’in demeci, Ayasofya'nın gerçekten de “İnsanlığın ortak kültür mirası!” inancıyla müze yapılacağını gözler önüne sermekteydi!

***

24 Kasım 1934… “Ayasofya camisi”, Atatürk’ün imzası ve bakanlar kurulu kararı ile “Ayasofya Müzesi” ilan edildi…

Bu imzanın “sahte” olduğu gerekçeyle son yıllarda Danıştay’da davalar açılır oldu!

***

1 Şubat 1935… Ayasofya “müze” olarak açıldı. O gün, Ayasofya Müzesi’ni 463 yerli, 370 yabancı ziyaretçi gezdi.

6 Şubat 1935… Açılıştan 5 gün sonra Gazi Mustafa Kemal Atatürk “Ayasofya Müzesini Cumhurbaşkanı” olarak gezdi…

Danıştay üyelerine bir soru: “Eğer imzası sahte idiyse, Atatürk’ün o gün orada ne işi vardı?”

***

4 Eylül 1936… Atatürk’ün Dolmabahçe rıhtımında karşıladığı İngiliz Kral Edvard VIII ile uğruna tahtını bıraktığı sevgilisi Vallis Simpson’u Ayasofya Müzesi’nde bizzat Vhittemore gezdirmişti.

Ayrıca Vhittemore’un özel davetlisi olarak Ayasofya’yı gezmeye gelenler arasında, yakın arkadaşları milyarder John D. Rockefeller Jr ve ünlü ressam Henry Matisse de vardı. Thomas Vhittemore, savaş yılları dışında çalışmalarına aralıksız sürdürdü...

1940’ların sonunda her nedense, Vhittemore’un çalışmaları durdurulmuş, bilinmeyen bir nedenle ABD’ye dönmek zorunda kalmıştı.

1946’da Cumhurbaşkanı İsmet İnönü Vhittemore’a çalışmaları için bir tebrik mektubu göndermişti...

1950’de Vhittemore Vashington’da Dışişleri Bakanlığı koridorlarında geçirdiği kalp krizi sonucu öldüğünde 79 yaşındaydı… Koridorda yere düştüğünde, elinde Ayasofya’da ortaya çıkardığı mozaiklerin fotoğraf albümü vardı!