Sınai kuruluşlar, bu bağlamda İstanbul Sanayi Odası’nın (İSO) Türkiye’nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu (BBSK) Araştırması sonuçları değerlendirilirken, göz önünde tutulması gereken bazı finansal göstergelere bu yazıda dikkat çekilmeye çalışılmıştır. Kuşkusuz satış hasılatı (ciro), kâr, varlık (aktif) büyüklüğü, yaratılan istihdam, dışsatım (ihracat) önemli ölçülerdir. Cari oran gibi likidite göstergesi, kuruluşların mali yapısına ilişkin seçilmiş oranlar, değerlendirmede dikkate alınması gereken verilerdir. Bu yazıda daha çok, genel, geleneksel, alışılagelmiş, analizlerde fazla yer bulmayan finansal göstergelere, bu göstergelerin anlamlarına değinilecektir. Özellikle kuruluşların kârlılık ve finansal verimlilikleri değerlendirilirken hesaplanması gereken bu göstergelerin başlıcaları şöyle özetlenebilir:

• Makro Ekonomik Kârlılık

Makro ekonomik ya da ekonomik kârlılık diye nitelendirebileceğimiz bu gösterge, bir hesap döneminde yaratılan net katma değerin, ortalama varlık ya da kaynak toplamına oranlanması yolu ile hesaplanmaktadır. (Net katma değer/ort. Varlık-Aktif Toplamı). Bir işletmenin ulusal gelire katkısı, yarattığı net katma değerdir. Kullandığı kaynağa kıyasla göreceli olarak daha yüksek oranda katma değer yaratma, işletmenin makro ekonomik açıdan kârlılığını gösterir. Yaratılan net katma değer, ödenen maaş, ücretler+ödenen faizler+milli gelir anlamında kârdan oluşur. Ödenen kiralar varsa, bu toplama eklenmesi gerekir. Bir işletmenin milli gelire katkısı, kâr ile bilanço kârı farklı kavramlardır. Bilanço kârı, işletmenin faaliyet sonucu olmayan kâr ve gelirleri, transferleri de içerir. Milli gelir anlamındaki kâr hesaplanırken, bilanço kârının (vergi öncesi kârın) düzeltilmesi gerekir. İşletmenin ödediği gelir veya kurumlar vergisi de milli gelir anlamındaki kâra dahildir.

• Ekonomik Katma Değer (EVA-Economic Volue Added)

Bir işletmenin yarattığı ekonomik katma değeri (EVA), kullandığı kaynakların maliyetinden daha fazla kâr sağlaması halinde söz konusudur. Bu anlamda ekonomik katma değer, vergi öncesi kâr - (Özkaynak maliyeti x özkaynak tutarı) - (Borç ortalama maliyeti x borç tutarı) şeklinde hesaplanmaktadır. Ancak özkaynak ve borç maliyetlerini hesaplamakta sorunlar vardır.

• Üretimde Tamlaşma

İşletme, üretim için girdileri ne ölçüde işletme dışından sağlıyor, ne ölçüde işletme işi üretiyor? Bu konuda ölçü “Brüt Katma Değer (Üretici fiyatlarıyla) / Net Satış Hasılatı” oranıdır. Oranın yüksekliği, girdilerin işletme tarafından üretildiğini, üretimde tamlaşma derecesinin yüksekliğini gösterir. Oranın düşük oluşu, düşme eğilimi göstermesi, işletmenin montaj ağırlıklı üretim yaptığını, satışa göre düşük oranda katma değer yarattığını, ulusal gelire katkısının göreceli olarak az olduğunu gösterir.

• Faiz Amortisman ve Vergi Öncesi Kâr (FAVÖK-EBİTTA)

Ödenen faizler ve ayrılan amortismanlar, (kur farkları da finansman gideridir) gider olarak yazıldığından dönem kârını etkiler. Bu nedenle işletmelerin mali yapısı, faiz oranı, yabancı para ile borçlu alanlarda, kurlarda oynama, uygulanan amortisman yöntemi, dönem kârını etkiler. Bu nedenle daha çok yabancı kaynakla çalışan ve hızlandırılmış amortisman yöntemleri uygulayan işletmelerde faizlerin yüksekliği, yabancı paraların değer kazandığı dönemlerde, dönem kârı düşük hesaplanır. Buna karşı, faizlerin düştüğü, yeterli amortismanın ayrılmadığı, kur farkının lehe olduğu dönemlerde kârı göreceli olarak yüksek görünür. Ayrıca amortisman gideri, nakit çıkışı gerektirmeyen bir giderdir. Bu nedenle FAVÖK (AFVÖK-EBİTTA), dönem kârına kıyasla daha nesnel bir ölçüdür, karşılaştırmalarda daha anlamlıdır. “FAVÖK/Satışlar”, “FAVÖK/Ort. Varlık-(Aktif) Toplamı” oranları işletmenin kârlılığını değerlendirme açısından, dönem kârına göre daha anlamlıdır.

• Faiz ve Vergi Öncesi Kâr (FVÖK-EBİT)

Bir işletme faaliyetini yalnız özkaynakları ile fonlamaz; kullandığı yabancı kaynaklar, faiz ve kur farkı gibi giderler getirir. Bu nedenle, işletmenin finansal yapısı, faiz oranları, kur farkları dönem kârını etkiler. Kaynak kullanımında etkinlik açısından “FVÖK/Ort. Varlık (Aktif) Tutarı” anlamlıdır.

Bir ekonominin başarısını, performansını, işletmelerin faaliyet sonuçları belirler. İşletmelerin faaliyet sonuçlarını dikkate almadan ekonomideki gelişmelere ilişkin nesnel değerlendirmeler yapılması eksik olur.