Bir ekonominin başarımını (performansını), büyük firmaların faaliyet sonuçları belirler.

Ulusal, makro ekonomiye ilişkin büyüklükler, sonuçta işletmelerin faaliyet sonuçlarının toplamıdır. Bu nedenle büyük firmaların faaliyet sonuçlarını incelemek, yalnız firmaların performansını değerlendirmek açısından değil, ekonominin gidiş yönünü görmek, açıklanan makro büyüklükleri doğrulamak, irdelemek açısından da önem taşır.

Değerlendirme yaparken, bir önceki yıl sonuçları ile karşılaştırmak, çoğu kez baz etkisi taşır. Önceki yıl başarılı bir yıl ise karşılaştırmada paydanın değeri yüksek olacağından, değişim yüzdesi düşük hesaplanır. Buna karşı karşılaştırmaya esas alınan yıl, bir kriz yılı ise satışların, üretimin, katma değerin, istihdamın azaldığı ya da yavaş arttığı bir yıl ise, oranlamada paydanın değeri düşük olacağından, değişim yüzdesi yüksek hesaplanır. Bu nedenle firmaların 2010 yılı toplu sonuçları değerlendirilirken 2009 yılının bir kriz yılı olduğu dikkate alınmalıdır.

Karşılaştırmaları zorlaştıran diğer bir etken de yıllar itibarıyla fiyat artış hızlarının farklı oluşudur. Bu nedenle cari fiyatlarla yapılan karşılaştırmalar fazla anlam taşımaz, hatta yanıltıcı olabilir. Karşılaştırmaları sabit fiyat temelinde yapmak gerekir. Cari fiyatları, sabit fiyatlara indirgerken, rakamları karşılaştırılabilir hale getirirken, uygun düzeltici, deflatör hesaplamak ayrı bir sorundur. Rakamları sağlıklı bir şekilde karşılaştırılabilir hale getirmeden, reel değişimi yansıtacak deflatör kullanmadan, değerlendirme yapmaya çalışmak en azından eksik kalır. Bu nedenle firmaların 2010 yılı sonuçları, 2009 yılı ile karşılaştırılırken, baz etkisi ve uygun düzeltici (deflatör) sorunu dikkate alınmalıdır.

Karşılaştırmalarda diğer bir sorun da, yurtiçi fiyat artış hızı ile, döviz kurlarındaki değişimin aynı yönde ve eş oranda olmamasıdır. Döviz kurlarındaki değişimin, yurtiçi fiyat değişiminden farklı oluşu, özellikle ihracat yapan, faaliyetlerini yurtdışı kredilerle fonlayan firmaların faaliyet sonuçlarını büyük ölçüde etkilemektedir.

Vurgulamaya çalıştığımız sorunlara karşın, yine de İkinci Beş Yüz Büyük Sınayi Kuruluşun (İBBK) 2010 yılı toplu sonuçlarını, önceki yıllarla da karşılaştırma yoluyla değerlendirmeye çalışalım.

- 2010 yılında İBBK’nin, bir önceki yıla göre üretimden satışları, satış hasılatı, dışsatımı artarken kâr ve katma değer artış hızları yavaşlamıştır.

Başlıca büyüklük göstergeleri itibarıyla, cari fiyatlarla 2008-2010 döneminde İBBK genelinde değişim yüzdeleri şöyledir:

(*) Zararlı kuruluşların zararları indirildikten sonra önceki döneme göre azalışlar ( ) gösterilmektedir.

Dönemsel akışı gösteren göstergelerden üretimden satış, satış hasılatı, dönem net kârı, imalat sanayi üretici fiyatları deflatörü, net katma değerde TÜİK’in milli gelir deflatörü ile düzeltildiğinde tablo şu şekli almaktadır:

İBBK genelinde 2009 yılında üretimden satışlar satış hasılatı, bir önceki yıla göre cari fiyatlarla dahi azalırken, dönem net kârı ve yaratılan katma değer hızlı artış göstermiş; 2010 yılında ise üretimden satışlar ve satış hasılatı artarken, kâr ve yaratılan katma değerde artış hızları yavaşlamıştır. Bu sonuçlar çelişkili gibi görünse de baz etkisi ve kur değişmeleri dikkate alındığında, sonuçların çelişkili olmadığı görülür. Döviz kurundaki oynamalar, faaliyet sonuçlarını, özellikle satış hasılatı ve dönem kârını büyük ölçüde etkilemektedir. 2008 yılında döviz sepetinin TL’ye karşı, yüzde 31.3 gibi yüksek oranda değer kazanması, özellikle yabancı para ile borçlanan işletmelerde kâr düşüşüne hatta zarara yol açmıştır. 2008 yılında İBBK’nin toplu dönem net kârı cari fiyatlarla dahi yüzde 71.4 oranında azalmıştır. 2009 yılında hızlı kâr artışı, baz etkisinin yanı sıra TL’nin döviz sepetine karşı yüzde 2.3 oranında da olsa değer kazanmasını da yansıtmaktadır.

2010 yılında, İBBK’nin kârlılık oranları bir önceki yıla göre azalmıştır; kârlılık 2002 yılı ile karşılaştırıldığında, özel kuruluşlarda kârlılık göstergelerinin belirli bir değişim göstermediği gözlemlenmektedir. İBBK’nin mali yapısındaki gelişmeler ise başka bir yazımızda incelenmeye çalışılacaktır.