Ekonomik, toplumsal olayların belirleyicisi, bireylerin davranışlarıdır. Değişmesi gereken davranışlar, davranışların ardındaki güdüler, değer yargıları, amaçlardır. Etkileyici düşünürlerin, şairlerin görüşlerine dayanarak ülkenin durumu analiz edilebilir, davranışlara ilişkin yargılara varılabilir, çözüm aranır, belirlenir. Alıntılarla, aklanmalarla, nedenleri, değişmesi gereken davranışları, değerleri belirlemeye çalışacağım.

-Evrende, doğada adalet yoktur. “Değişmeyen tek şey değişimdir. Her şey akar, geçer; aynı ırmakta iki kez yıkanılmaz.” Efesli Heraklitos (MÖ 535-475)

-“Aynı denemeleri yaparak farklı sonuçlar beklemek budalalıktır.” Alfred Einstein

-“Hükümet etmek doğruluk demektir. Doğru yönetilirse kimse doğru olmamaya cesaret edemez. Yönetilenler dürüst ise yönetenler de dürüst olmak zorundadır.” Konfüçyüs

Değişme, farklı akılcı denemeler yapma, yönetilenlerle yöneticiler arasındaki karşılıklı etkileşim, bu üç olgu ülkemizin sorunları çözmek için kılavuz, rehber alınmalıdır. Ülkede iyiye gidiş yönünde değişim yok; aynı kişi, politika ve söylemlerden farklı sonuçlar bekleniyor; haksızlığa, yoksulluğa, yolsuzluğa gereken tepki verilmiyor.

Çözüm için temel koşul; vatandaşların egemenlik hakkının kendilerinde olduğunu, toplu yaşamanın sağladığı hakları, getirdiği sorumlulukları, etik değerleri içselleştirmeleri, değer yargıların davranışların değişmesidir. Gerekli davranış biçimlerini, etik değerleri, eksik ve yetersiz alanları, düşünürlerden, şairlerden, sanatçılardan, bilim adamlarından alıntılar yaparak aktararak özetlemeye çalışayım.

-Onurlu özsaygılı olma: “Onur en yüce değerdir, onurunu yitiren özgürlüğünü de yitirir.” Sokrates, Mehmet Akif’in “Kesilir belki başım fakat çekilmeye gelmez boynum” dizesi aynı anlamdadır. Yalakalık, şarlatanlık, biat, haksızlığı görmezden gelmek onurlu davranışlar değildir, kişiyi değersizleştirir, özgürlüğü sonlandırır.

-Doğruluk, dürüstlük: “Ya olduğun gibi görün ya göründüğün gibi ol” Mevlana. Yaygın davranış ise tam tersi olmadığı gibi görünme bilgili anlayışlı, idealist görülerek yarar sağlamadır.

-Haddini bilme, haddini aşma: “Kişi noksanını bilmek gibi irfan olmaz” Bursalı Tâlib

Kişiler hemen her alanda eksikliklerini görmeden, kendilerinde bazı nitelikler, özellikler bulunduğu sanısına, yanılsamasına kapılarak kendilerine aşırı değer vererek geçmişi, başkalarını suçlayarak yüksek oranlara gelme, unvanlar taşıma tutkusu, topluma ilgili kuruma, örgüte zarar veriyor. Tutkuların akıl sınırını aşmaması, ne hakla sorusunun da nesnel yanıtları olmalıdır. Ülkede yalakalar, şarlatanlar kişilerin tutkularından, zaaflarından yararlanarak çıkar sağlamaktadırlar.

-Alçakgönüllülük: “Er odur ki alçak dura, yüksekten bakan göz göz değil.” Yunus Emre. Kişinin kendisine aşırı hayran kalması, övünmesi narsistliğe değer götürmektedir.

-Bilgili, sezgili olma: Yunus Emre “Kıssadan (öyküden) arif (bilgili, sezgili) isen al hisseyi”; Karacaoğlan “Mecliste arif ol kelam dinle/ el iki söylerse sen birin söyle” öğüdünü verseler de toplumda yaygın olan konuşmak, dinlememek, hataları görmemek, üstünü örtmektir. Arif olmama da haddini bilmemenin, dışavurumudur.

-Gösterişten, savurganlıktan kaçınma: Kişi, gösterişle değil, nitelikleri, ortamları ile toplumda değer almalıdır. Ziya Paşa yalın olarak “Bed asla (soysuza, kötü asla) necabet mi (soyluluk) verir üniforma/ Zerdûz (altından) palan vursan eşek yine eşektir” şeklinde ifade etmiştir. Atasözümüz de bu bağlamda: “Çul içinde aslan yatar” gözardı edilmemelidir.

-Yüreklilik, cömertlik: Zorluklardan, tehditlerden yılmamak gerekir. Kişi korkunun, çıkarın esiri olmamalıdır. Kalkınma, değer yargılarının davranışların da değişimidir. Toplum, özveri ile amaca odaklanırsa kalkınma başarılı gerçekleşir. Teoride yeri vardır: “achevement” kalkınmada psikolojik faktörler etkendir.