Türkiye’nin yalnız ekonomi değil her alanda dünya sıralamasında yeri geriliyor. “Birleşik Kaplar Kanunu” fizik kanunu toplumsal yaşamı da belirleyici oluyor; bir alanda başlayan gerileme süreci her alana yayılıyor. Sorunun varlığını ve sorunu yaratanların, ağırlaştıranların bir parçası olanların sorunu çözmeyeceklerini de kabul ederek, sorunun nedenlerini, çözüm yollarını araştırmak gerekiyor,
Sorunun ana nedeni olarak, ülkede kısırdöngüler yanı sıra, tersine ayrım, negatif seleksiyon süreci de yaşanıyor. Yüz yıllar öncesi İngiltere Maliye Bakanı Grasham’ın “kötü para iyi parayı kovar” gözlemi, toplumsal yaşantımızda geçerliliğini koruyor; iyi genelde dışlanıyor.
Geriye gidişin, geri kalmışlığın nedenleri araştırılırken, sermaye birikimi, tasarruf yetersizliği, finansman gibi nicel konulardan çok, farkı, zenginliği yaratan insan öğesi üzerine odaklamak gerekir.
Nitelik, liyakat, ehliyet kavramları dillere persenk olmasına karşın, toplumda genelde liyakatin, ehliyetin dışlanması yaşanmaktadır. Liyakat ehliyet, egemen iç ve dış çevrelerce kendi emellerine hizmet açısından tehlikeli görüldüğünden, tercih çoğu kez liyakatsizlik yönünde olmaktadır.
Atamalarda, seçmelerde liyakatin dışlanması, liyakatsizliğin yeğlenmesi, liyakatin artamlarından kaynaklanmaktadır. Liyakat, ehliyet, kişiye özgüven, ödün vermeme, özverili davranma; gösterişten, savurganlıktan kaçınma; alçak gönüllü olma; fikir, eylem tutarlılığı; gerektiğinde inisiyatif kullanma; belli çevrelerin aleti olmama gibi erdemler, artamlar sağlamakta, ancak çoğu kez bu nitelikler, bazı çevrelerin kişisel, çıkar, beklentilerine uygun düşmemektedir.
Uygulamada, itaat, talimata uyma, oluşturulan ekibin bir parçası olma, etkin iç ve dış çevrelerle yakın ilişki kurma, esnek davranma, ilkeli olmama, saygıda kusur etmeme, kozmetik yönetim anlayışına hizmet, algı yönetimine katkı gibi beceriler aranmaktadır.
Liyakatli olan, başarıya, görevi en iyi şekilde yerine getirmeye odaklanırken, liyakat eksikliği ne şekilde olursa olsun, belli orunlara, gelmeyi, sıfatlar almayı, bulunduğu mevkiyi sürdürmeyi amaçlar.
Liyakat, liyakatsizlik ayrımını, öznel değer yargılarından arındırıp, nesnel ölçütlere bağlamak gerekir. Ayrım yaparken dikkate alınabilecek bazı göstergeler belirlemeye, önerilmeye çalışılmıştır.
* Eğitim düzeyi
Eğitim, önemli bir ayraç olabilirse de, lisans, lisansüstü eğitim görme yeterli ayırıcı ölçüt değildir. Kurumların, üniversitelerin eğitim düzeyi, kalitesi çok farklıdır. Farklılığı, yerleşke, donanım değil, öğretim kadrosu, öğrenci kalitesi, mezunlarının yaşamdaki başarıları belirler. İtibarlı, ülke ve dünya sıralamasında ilk sıralarda yer alan üniversite mezunları ile, diploma ticareti yapma eğiliminde olan üniversite mevzunları, en azından bilgi açısından denk tutulamaz. Bazen ABD’de de eğitim görme liyakat göstergesi olarak sunulmaktadır. ABD’de bizdekine benzer diploma ticareti yapan eğitim kurumları olduğundan sıralama, en azından ilk yüze giren üniversitelerde lisansüstü eğitim görme bir liyakat göstergesi olarak algılanabilir.
* Eğitim ve mesleki sınavlarda başarı derecesi
Aynı eğitim kurumundan mezun olunsa da benzer mesleki, akademik unvanlar taşınsa da, başarı derecesi ayırıcı bir ölçü olarak alınabilir. Başarı derecesinin yüksekliği, kişinin bilgisinin yanı sıra görev, sorumluluk anlayışının, onurlu davranışının bir göstergesi de olur.
Mesleki yeterlilik sınavlarındaki başarı da bir göstergedir. Siyasi etkilerden arındırılmış sınavlarda ilk sırada yer alanlarla, yeterli görülmemekle beraber yetişir beklentisiyle sınavı son sırada kazandırılanlar aynı sıfatı taşısalar da, nitelikleri, ehliyetleri çok farklıdır.
* Tutarlılık
Kişinin söylem, eylem, zaman içinde davranış tutarlılığı, fikri dürüstlüğü ehliyet ayrımında bir ölçüttür. Liyakat eksikliği, çoğu kez söylem eylem tutarsızlığını, zaman içinde çelişkili davranışları beraberinde getirir.
* Etkin iç ve dış çevrelerce desteklenme
Etkin iç ve dış çıkar çevreleri, kullandıkları, araç olarak kullanabilecekleri kişileri ödüllendirmekte, övmekte, kamuya tanıtımını yapmaktadırlar. Nesnel bir başarısı olmadığı halde desteklenen, tanıtılmaya çalışılan kişilerin bilgi ve liyakatinden kuşkulanılmalıdır.
* Süreklilik
Mevkiye geliş ve sürekli kalış, bir başarı, ehliyet göstergesi olabileceği gibi, kişinin esnekliğini, ödün vermekte olduğunu, etik olmayan yöntemlere başvurmuş olabileceğini de gösterebilir.
Gerileme sürecinde, iyinin dışlanmasının, “Birleşik Kaplar Kanunu”nun toplumsal yaşamdaki geçerliliği de irdelenmelidir.