Merkez bankacılığı el kitaplarında bulunan, zaman zaman bu köşede aktarılan bilgiler, TCMB rezervi tartışmaları nedeniyle yinelenmiştir.

Uluslararası rezerv, ülkenin para otoriteleri tarafından kontrol edilen, kullanılmaya hazır dış varlıklarından oluşur. Ayrıntılı olarak rezervi; yabancı para (YP) cinsinden finansal varlıklar, uluslararası standartta altın mevcudu, IMF nezdinde rezerv dilimi, özel çekme hakkı (SDR) tahsisi net tutarı oluşturur. Üye her ülkenin IMF nezdinde kotası (sermaye katılma payı) bulunmakta; üyeler, kotanın altın veya IMF’ce uygun görülen para cinsinden ödenen, rezerv dilimi olarak tanımlanan yüzde 25’lik bölümünü serbestçe kullanmaktadırlar. IMF, her üye ülkeye kotalarına göre kullanabilecekleri özel çekme hakkı tahsis etmektedir. Rezerv diliminden, tahsisten kullanımlar kredi olarak nitelendirilmemekte, kullanılmamış kısım ülkenin resmi rezervine eklenmektedir.

Kapsamı belirlenen rezerv brüt olarak nitelendirilmekte, merkez bankaları (MB) borçlanarak da dış varlık sağladıklarından YP döviz yükümlülükleri, brüt rezerv tutarından indirilerek net rezerv hesaplanmaktadır. YP yükümlülüğün, YP varlıklardan fazla oluşu, rezerv açığı, eksi rezerv oluşturmaktadır. Dalgalı döviz kuru rejiminde MB’nin, kur garantisi ve ulusal para cinsinden varlıkları YP’ye çevirme taleplerini karşılamak zorunluluğu olmadığından, rezerv açığı MB’yi temerrüde düşürmemekte; ancak yükümlülüklerini zamanında yerine getirememe riskini artırmaktadır.

Ulusal parası tam konvertibl olmayan ülkelerin MB’leri, döviz yükümlülüklerini yerine getirme, hükümetin mali ajanı olarak dış borç servisini gerçekleştirme, dış şoklara karşı korunma, para politikasını destekleme, piyasalara güven verme amaçlarıyla net döviz rezervi bulundurma gereğini duymaktadır. Gelişmiş ekonomilerin merkez bankaları ise önemli tutarda rezerv tutmamakta, dış varlıkların bilançolarındaki payı çok düşük düzeyde bulunmaktadır.

Rezerv yönetiminde, rezervin yeterliliği, bileşimi, kredi ve kur riskinin düşük oluşu, likiditesi, sağlayacağı getiri dikkate alınmakta; rezerv yönetimi, MB’lerin önemli karar alanlarından biri olmaktadır.

Rezerv yeterliliği analizinde, ülkenin cari işlemler açığının boyutu, sürekliliği, dış borç tutarı, kompozisyonu, vade dağılımı, bankaların ve reel kesimin net döviz pozisyonu, ithalat hacmi göz önünde tutulmaktadır. Deneysel olarak,

Net Döviz Rezervi/ Cari İşlemler Açığı,

Net Döviz Rezervi / Aylık Ortalama İthalat,

Brüt Döviz Rezervi / Yıllık Döviz Gideri Tutarı,

Brüt Döviz Rezervi / Kısa Vadeli Dış Borç Tutarı,

Brüt Döviz Rezervi / Finans ve Reel Sektör Konsolide,

Döviz Pozisyon Açığı oranları, yeterlilik analizinde ölçü olarak kullanılabilir. Ülke, sürekli yüksek oranda cari işlemler açığı veriyorsa, dış borçları ağırlıklı olarak kısa vadeli ve ticaret bankalarına ise ithalat / GSYH oranı yüksekse, özel kesimin döviz pozisyon açığı büyükse, görece fazla net rezerv bulundurmalıdır.

Dalgalı kur rejiminde MB’ler, kur garantisi olmamakla beraber, geçici dış şoklara, spekülatif ataklara karşı kuru koruma amacıyla kambiyo piyasalarına müdahale edebilmektedir. Kur dalgalanması geçici dış şoklardan, spekülatif ataklardan değil de yapısal dış dengesizlikten kaynaklanıyorsa, doğrudan müdahale başarısızlıkla ve rezerv kaybıyla sonuçlanmaktadır. Güçlü ekonomilerin MB’leri dahi doğrudan müdahaleden kaçınmakta, faiz, zorunlu karşılık ayarlamalarıyla istikrarı sağlamaya yönelmektedirler.

Swap sözleşmeleri, birbirine bağlı karşılıklı yükümlülük doğurmakta, para swap’larında vade sonunda ana paraların karşılıklı el değiştirmesi gerekmektedir. Para swap’ları, rezerv artışı, cari işlemlerde kullanılmak amacıyla değil, MB’ler arasında gerektiğinde kullanılmak üzere, ihtiyat güdüsüyle yapılmaktadır.

Şeffaflık, hesap verme MB’lerin yönetişim ilkelerinden olup bağımsız olmanın da gereğidir. TCMB’nin bağımsız ve işlemlerinin şeffaf olmaması, kamuya hesap verilmemesi tartışmalara yol açmaktadır. Kurumlarda sorunların ve başarısızlığın oluşması, yönetim beceri noksanlığının doğal sonucudur.