Tiyatroda 20. yüzyıl başından itibaren görülen yenilenmenin en önemli kaynaklarından biri, belki de birincisi Rus tiyatrosuydu. Açılan çığırda yaratıcı sanatçıların bir araya geldikleri stüdyolar, “deneme sahneleri” büyük rol oynamıştı.  

Yüzyıl başı Rus tiyatrosunun bir köprü gibi üzerinde yükseldiği iki farklı kemeri oluşturan Meyerhold ve Stanislavski’nin 1905 yılında birlikte yaptıkları çalışma bu anlamda önemli derslerle doludur. 

Meyerhold’un tiyatro yaşamı 1898’de, Moskova Sanat Tiyatrosu’nda başlamıştı. Martı’da Treplev, Venedik Taciri’nde Aragon Prensi gibi önemli rollerde oynayan Meyerhold 1902’de Sanat Tiyatrosu’ndan ayrılmış ve kendi özgün yolunu aramaya başlamıştı.  

Tiyatro-Stüdyo (1905)

Rusya’da 1905 yılı yeni bir çağın her alanda kapıları zorlamaya başladığı bir dönüm noktasıydı. Bu durum tiyatro alanında da karşılığını bulmuş, “Yeni Dram” akımına uygun yeni biçim arayışları gündeme gelmişti. O sırada Stanislavski önemli bir adım attı ve Meyerhold’u Moskova’ya çağırıp birlikte bir stüdyo kurmayı önerdi. Bu stüdyo, yeni biçim arayışlarını farklı disiplinlerden sanatçıların katılımıyla yürütmeyi amaçlayacaktı. Ticari kaygılar da güden bir girişim değil, tiyatroya idealistçe yaklaşımın ürünü olacak bir “deneme-yanılma sahnesi” söz konusuydu. Tiyatro-Stüdyo adı verilen bu oluşumun bünyesinde yazarlar, dekoratörler, tiyatro tarihçileri, ressamlar, yönetmenler ve oyuncular Meyerhold’un yönetiminde, Stanislavski’nin de gözetiminde çeşitli denemeler yaptılar. 1905 ayaklanmalarıyla gelen kaos ortamı içinde çok uzun süre yaşayamamasına ve hazırladığı tek temsil olan Tintagiles’n Ölümü’nü seyirciye bile sunamamasına karşın (sadece sınırlı sayıda eleştirmene ve sanatçıya yönelik bir genel prova sergilenebilmişti), Tiyatro-Stüdyo Rus tiyatrosundaki yenilenmenin köşe taşlarından biri oldu ve kalıcı izler bıraktı. En önemlisi de çeşitli disiplinlerden sanatçıların bir araya gelerek denemeler yaptıkları stüdyo anlayışını yerleştirdi ve bu birikim Rus tiyatrosunun ilerideki atılımının arka planını hazırladı.

Konvansiyon tiyatrosu ve deneme sahneleri

Meyerhold daha sonraki dönemlerde Rusya’nın en büyük kurumsal sahneleri olan St. Petersburg’daki Çarlık Tiyatroları’nda (Aleksandrinski ve Marinski tiyatroları) çalışırken, yenilikçi arayışlarını da özellikle stüdyo sahnelerde yaptığı denemelerle sürdürdü. Örneğin Rus tiyatrosunda gericiliğin iyice egemen olduğu bir dönemde, 1912’nin ilkbahar ve yaz aylarında aralarında Blok ve Sapunov’un da yer aldığı bir yazarlar, ressamlar, müzisyenler ve oyuncular grubuyla birlikte Finlandiya’da kiraladıkları bir gazino-tiyatroda Cervantes’in bir ara oyununu çalıştılar. 

Çıkış noktası 19. yüzyıl gerçekçi roman geleneğinin tiyatrodaki izdüşümünün aranması olan Stanislavski ve Moskova Sanat Tiyatrosu yaklaşımının karşısında; yaşamın aslına uygun kopyaları yerine sahnesel karşılıklarının bulunmasını, gerçekliğin sahneye özgü bir dille ve seyirciye tiyatroda olduğunu unutturmaya çalışmadan yeniden üretilmesini, sahne ile seyirciyi ortak çağrışımlarda buluşturmayı öneren Meyerhold’un “konvansiyon tiyatrosu” bu temeller üzerinde yükseldi. 

Deneme sahneleri tiyatro sanatının çeşitli sorunlarla boğuştuğu günümüzde de büyük önem taşıyor. Vizyon sahibi yöneticiler, tiyatro tarihine de bakarak bu yönde ilerlemek isteyen yaratıcı sanatçıların yolunu açmalıdır; bu konuda, fazla uzağa gitmeden, modern Türk tiyatrosunun kurucusu Muhsin Ertuğrul’u örnek almak zaten yeterli olacaktır.

Dünya tiyatrosunu yakından takip eden, Ekim Devrimi’nden sonra Rusya’ya gidip özellikle de Meyerhold’un çalışmalarından çok etkilenen Muhsin Ertuğrul’un Beklan Algan’a verdiği destekle, yanan Tepebaşı Dram Tiyatrosu’nun marangozhanesinde açılan Tepebaşı Deneme Sahnesi ve “Bir gün burada bir deneme sahnesi kurulur” diye satın aldığı arazide kurulan Devlet Tiyatroları’nın İrfan Şahinbaş Sahnesi gibi iki örnek henüz unutulmamıştır herhalde… 

Bu anlamda, genç oyuncularla sahneye koyduğum Nâzım Hikmet’in “Kuvayi Milliye Destanı” ile açılan İzmir Büyükşehir Belediyesi Deneme Sahnesi’ni önemli buluyorum. Yolu açık olsun…