Ölümünün 50. yılında İsmet İnönü’yü saygıyla anıyoruz. İnönü yaşamının her aşamasında ülkesi için çalışmış, üstün yetenekli bir kişiydi.
Mustafa İsmet’in yaşamında asker İnönü, diplomat İnönü, devlet adamı İnönü, çok partili siyasal sistemi sağlayan İnönü, muhalefet partisi lideri İnönü, 1961 sonrası darbeleri önleyen İnönü vardır.
Osmanlı döneminde, Yemen’de, Diyarbakır’da, Suriye’de cephelerde savaşlara katılarak “Kolordu Komutanlığı” düzeyinde görevler yapmıştır. Milli Mücadele’de ilk Genelkurmay başkanı olarak düzenli ordunun kuruluşunu sağladı. Batı Cephesi Komutanı olarak 3.5 yıl süren savaşlara bizzat katıldı.
II. İnönü Savaşı sonunda Atatürk’ün ona gönderdiği tarihi telgraf çok önemli ve anlamlıdır. Atatürk telgrafında şöyle diyor:
“Bütün dünya tarihinde, sizin İnönü Meydan Savaşları’nda üzerinize yüklendiğiniz görev kadar ağır bir görev yüklenmiş komutanlar pek azdır. Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin makûs (tersine giden) talihini de yendiniz.
...
Adınızı tarihin şeref abidelerine yazan ve bütün millete size karşı sonsuz bir minnet ve şükran duygusu uyandıran büyük gaza ve zaferinizi tebrik ederken üstünde durduğunuz tepenin size binlerce düşman ölüleriyle dolu bir şeref meydanı seyrettirdiği kadar, milletimiz ve kendiniz için yükseliş parıltılarıyla dolu bir geleceğin ufkuna da baktığını ve hâkim olduğunu söylemek isterim.”
Bu telgraf hem tarihi gerçeği saptar hem de geleceği ortaya koyar. Son cümlede “yükselişle dolu bir gelecekten” söz eder.
DİPLOMAT İNÖNÜ
Milli Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasından sonra İnönü için yeni bir dönem başladı. Diplomat İnönü dönemi...
Lozan’da başlayan diplomatik görüşmelerde İnönü’nün aşağıdaki betimlemesi önemlidir.
“Ben Lozan’a gidinceye kadar çizmeden başka ayakkabı tanımıyordum. Sabahleyin kalkar kalkmaz ayağıma çizmeyi geçirirdim... Savaş meydanlarından çıkmış, oraya gitmiştim.”
Lozan için İngiliz Başbakanı Churchill “Sevr’in karşıtı oldu” der. Lozan’da ABD temsilcisi Joseph C. Grew de “İsmet Paşa Lozan’da büyük bir diplomatik zafer kazandı” der.
İnönü Lozan’da türlü baskılarla karşılaştı, sıkıştığı zaman “Ben savaş meydanlarından ve Mudanya’dan geldim” çıkışını yapmıştır. Ünlü siyaset bilimci Bernard Lewis, “İnönü Lozan’da kendi şartlarını Batı’ya kabul ettirdi” demiştir.
DEVRİMLERİN UYGULAYICISI
Cumhuriyetin ilanından sonra kesintisiz 12 yılı aşan bir süre başbakanlık yaptı. Bu dönem yeni Türk devletinin kuruluşu ve çağdaş bir toplumun yaratılış aşamasıdır. Atatürk’ün laik ilkelere dayalı Aydınlanma devrimleri birbiri ardınca gerçekleşiyordu. Laik hukuk devrimi, kadınlara haklarının verilmesi, giysi, alfabe, laik eğitim gibi zor dönemeçler gerçekleştirildi. Yürütmenin başında Başbakan İsmet İnönü bulunuyordu. Bu nedenle İnönü bu aşamada Aydınlanma devrimlerinin gerçekleşmesi için canla başla çalışan bir devrim uygulayıcısıdır. Bu nedenle Atatürk’e dil uzatamayanlar eleştiri oklarını İnönü’ye yöneltirler.
DEVLET ADAMI
Atatürk’ün yaşama veda edişinden sonra cumhurbaşkanı olan İnönü, bu dönemde Türkiye’yi II. Dünya Savaşı belasının dışında tutabilmek için yoğun diplomatik uğraşlarda bulundu. Savaş sonrası çok partili sisteme girilince bir gezi sırasında önüne çıkarılan çocuğa verdiği yanıt önemlidir: “Sizi şekersiz bıraktım ama babasız bırakmadım”.
İkinci Dünya Savaşı sürerken uyguladığı “tarafsızlık politikası” diplomasi dünyası için tarihe geçen bir ders niteliğindedir. Bu dönem için tezler ve kitaplar yazılmıştır.
DEMOKRASİYE GEÇİŞ
İnönü savaştan sonra yeni bir döneme, “Türkiye için çok partili sisteme girme” uğraşlarına girdi. Hukuka dayalı, gizli oy açık sayım esasını kabul eden seçim yasasının Meclis’te kabul edilmesini sağladı.
14 Mayıs 1950’de yargıç denetiminde dürüst seçimler yapıldı. Yeni kurulmuş olan DP seçimi kazanınca, barış içinde siyasal iktidar DP’ye devir edildi. İnönü, oğluna yazdığı mektupta şöyle diyor: “Bu seçim, memlekete yeni bir hayat tarzı kurmak için öngördüğümüz teşebbüste ne kadar ciddi ve samimi olduğunuzu ispat etmiştir. Memleket için, hepimiz için şeref olmuştur.”
1950 seçimleri konusunda birçok inceleme ve kitap yazıldı. Ünlü siyasal bilimci Prof. Dr. Dankwart Rustow bir yazısında bu iktidar değişimini şöyle yorumlar: “İsmet İnönü, demokrasiyi geliştirmek için diktatörlük gücünü gönüllü olarak terk eden dünyanın tek devlet adamı olma onurunu taşımaktadır.”
1950-1960 İnönü’nün muhalefet lideri olarak demokrasi için çalışmalar yaptığı süreçtir.
ASKERİ MÜDAHALELERİ DURDURAN LİDER
1961’den sonra İnönü tekrar başbakan oldu ve Türk siyasal yaşamında ilk koalisyon hükümetini kurdu. 1961-1966 arası Türkiye için son derece hassas bir dönemdir. Bu dönemde iki kez fiili askeri müdahale oldu. Başbakan İnönü bunları engelledi ve ikinci kez isyan eden Aydemir ve arkadaşları idam ile cezalandırıldı.
Eğer İnönü olmasaydı Türkiye birbiri ardından gelen askeri müdahalelerle karşı karşıya kalan bir Ortadoğu ülkesine dönecekti. Bu nedenle 1961-1966 arası İnönü’nün başbakanlığı son derece önemlidir ve takdirle anılmalıdır.
İnönü 25 Ekim 1937’de başbakanlıktan ayrıldığında, Atatürk’ün İnönü’ye yazdığı yazıda “devrim”in başlangıcından bu yana yaptığı tarihi hizmetleri Türk ulusunun daima takdir ve şükranla anacağını belirtmiş ve şunu da eklemişti: “Şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da en büyük ve en önemli hizmetlere olan yüksek liyakatinizin takdirkârı olduğumu burada da tekrar etmekten haz duyarım.”
İnönü Aydınlanma devrimlerine içtenlikle bağlı Atatürk’e yüreği ve aklıyla inanmış gerçek bir cumhuriyetçiydi. Atatürk’ün ölümünde “Devletimizin kurucusu ve milletimizin fedakâr, sadık hizmetkârı, eşsiz kahraman Atatürk. Vatan sana minnettardır” cümlesiyle başlayan bildiri onun içtenliğini gösterir.
Son yıllardaki bir konuşmasında “40 yıldır devletçiyim. Devletçilik solculuktur diyorlar. Böyleyse evet solcuyum. Halkçılık solculuksa evet böyleyim” demiştir.
Bu kısa yazıda İnönü’nün tüm nitelikleriyle anlatılması olanak dışıdır. Ancak temel çizgiler verilmiştir. Vatanı için çalışan cephe komutanı, Lozan’ın baş delegesi, devrimlerin uygulayıcısı, çok partili sistemin ülkemizde gerçekleşmesini sağlayan demokrasi atılımlarını gerçekleştiren İnönü unutulmayacaktır. 50. ölüm yılında vatansever İnönü’yü sevgi ve saygı ile anıyoruz.
