Alman filozof Immanuel Kant, aydınlanmayı, kişinin herhangi bir rehbere gereksinim duymadan kendi aklını kullanma cesaretine sahip olmasıyla ilişkilendirmişti. Bu anlamda aydınlanmayı, belli bir yüzyıl ile sınırlamak olanaklı değildir. Aydınlanma bir süreçtir.
Aydınlanma genellikle, 17. ve 18. yüzyılda Batı Avrupa’da ortaya çıkan felsefi, bilimsel ve siyasi gelişmelerle tanımlanır. Bu gelişmeler gerçekten de aydınlanma hareketinin en önemli unsurlarından birisidir. Descartes, Spinoza, Leibniz, Hobbes, Locke, Hume, Kant, Rousseau, Diderot, D’Holbach, Voltaire, Montesquieu, Smith, Galilei, Kepler, Newton gibi filozofların ve bilim insanlarının kuramları, dinsel ve teokratik baskıların yaşandığı ortaçağdan çıkılmasında çok önemli bir rol oynamıştır. Monarşinin, teokrasinin ve feodalizmin yıkılma süreçlerini başlatan 1776 Amerikan devrimi ve 1789 Fransız devrimi de, aydınlanma sürecinin siyasi boyutunun en önemli aşamaları arasında yer alır.
15. ve 16. yüzyılda, Rönesans olarak da bilinen dönemde yaşayan Kopernik, Machiavelli, Bacon, Da Vinci, Raffaello, Botticelli, Michelangelo, Shakespeare, Cervantes gibi bilim insanları, filozoflar, ressamlar, heykeltıraşlar, edebiyatçılar da, 17. ve 18. yüzyıldaki felsefi, bilimsel ve siyasal gelişmelere yönelik önemli bir altyapı oluşturmuşlardır.
Ortaçağdan önce, MÖ 7. yüzyıl ile MÖ 1. yüzyıl arasında Antik Yunan kent devletlerinde yaşamış olan birçok filozof ve bilim insanı ise, 15. ve 18. yüzyıl arasında Batı Avrupa’da yaşanan bu gelişmelerin temelini atmışlardır. “Mitos”tan “logos”a, söylenceden akıl yürütmeye, hurafe ve safsatadan felsefeye ve bilime yönelme sürecindeki ilk büyük kırılma noktası bu dönemde gerçekleşmiştir. Thales, Anaksimandros, Anaksimenes, Anaksagoras, Herakleitos, Demokritos, Leukippos, Parmenides, Pitagoras, Gorgias, Protagoras, Sokrates, Platon, Aristoteles, Epikuros, Zenon, Kleanthes, Krisippos, Diyojen, Piron, Eudoksos, Aristarkhos, Hippokrates, Herodotos, Strabon, Eukleidos, Arkhimedes gibi filozofların ve bilim insanlarının düşünceleri ve kuramları, insanlık tarihinde bir devrim olarak nitelendirilebilir.
Bu filozofların ve bilim insanlarının yaklaşık yarısı, Anadolu’da yaşamışlardı. İlk filozoflar olarak bilinen Thales, Anaksimandros, Anaksimenes ve atomcu kuramın öncülerinden Leukippos Miletos’ludur (Didim-Aydın). Atina’da felsefi ve bilimsel çalışmaları ilk defa başlatan Anaksagoras Klazomenai’lidir (Urla-İzmir). Değişimci kuramın öncüsü Herakleitos Efesos’ludur (Selçuk-İzmir). Matematikçi Pitagoras, deneyimci akımın öncüsü Epikuros ve güneş merkezci kuramı ilk defa ortaya atan astronom Aristarkhos Anadolu’nun kıyısında bir ada olan Samos’ludur. Epikuros bir dönem Lampsakos’ta da (Lapseki-Çanakkale) yaşamıştır. Modern tıp biliminin kurucusu Hippokrates yine Anadolu’nun kıyısında bir ada olan Kos’ludur. Modern tarih biliminin kurucusu Herodotos Halikarnassos’ludur (Bodrum-Muğla). Coğrafya ve tarih bilimlerine büyük katkı yapan kişilerden birisi olan Strabon Amaseia’lıdır (Amasya). Kinik akımın öncülerinden Diyojen Sinope’lidir (Sinop). Stoacı akımın öncülerinden Kleanthes Assos’ludur (Ayvacık-Çanakkale); Krisippos Soli-Pompeipolis’lidir (Mezitli-Mersin). Dönemin en önemli astronomlarından birisi olan Eudoksos Knidos’ludur (Datça-Muğla). Felsefe tarihinin en önemli filozoflarından birisi olan Aristoteles bir dönem Assos’ta yaşamıştır.
Bizans İmparatorluğu ve Osmanlı İmparatorluğu döneminde ise, yani 4. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar olan teokratik dönemde, felsefe ve bilim, Anadolu’da çökmüştür. Aydınlanmanın yerini dinsel hurafeler, safsatalar ve dogmalar almıştır. Bizans’ta ve Osmanlı’da, yaklaşık 1600 yıl boyunca, felsefe ve bilim tarihinde devrimci ve özgün bir kuram geliştirmiş tek bir filozof veya bilim insanı çıkmamıştır!
Türkiye’nin bugünkü geri kalmışlığının en büyük nedeni, Bizans’ın ve Osmanlı’nın geri kalmışlığıdır! Yaklaşık 1600 yıllık kaybı 100 yılda telafi etmek de, o kadar kolay bir şey değildir.
Not: 20 yıldır her yıl düzenlediğim “Assos’ta Felsefe” adlı uluslararası ve ulusal sempozyum etkinliğinde bu yıl, “Antik Çağ’da Anadolu’da Felsefe ve Bilim” konusu işlenecektir. Ayrıntılı bilgi için: www.philosophyinassos.org
