Geçen hafta TV’de Stalin’i konu alan bir filmi ilgiyle izledim. Sonra yazı notlarım arasında bulunan, sevdiğim Rus şairi Anna Ahmatova’ya yöneldim. Bir kitapta bir anısını anlatmış şair. Yıl 1937. Tutuklu oğlunu görebilmek için Leningrad’da hapishane kuyruğundadır. Kuyruk uzun, hava çok soğuktur. İnsanlar uyuşmuş, dehşet içinde, sessizce bekleşirler. Arkasında duran bir kadın; şairi tanır, kulağına eğilip sorar: “Bunları, yazıp anlatabilir misin?”

“Evet,” der, Ahmatova. Birkaç yıl sonra, 1940’ta Stalin karşıtı Requiem’i yaratacak ve sesinin “yüz milyonluk bir ulusun bastırılmış çığlığı” olduğunu söyleyecektir:

“Bunlar yalnızca ölülerin yüzleri gülerken oldu / Gülerken artık tehlikede olmayışlarına. / Sallanıyordu Leningrad kendi hapishanelerinden/ bir uzantı gibi anlamsızca./ Mahkûm kalabalıkları geceden/ geçerken - aklını yitirmiş, acı içinde/ ayrılık ezgilerine mahkum edilirken/ yalnızca ayrılık ezgilerine tren düdükleri,/ tepede ölüm yıldızları dururdu öyle.”

***

Ahmatova genç yaşında (1912-14) Akşam, Gül Bahçesi gibi şiir derlemeleri ile ilgi topladı. Güzelliği yanında kırılgan, düşlere yaslanan şiirleri ile dönem şairlerinin gözdesi oldu. Şair Gumilyov’la evlendi. Birkaç yıl sonra Gumilyov; Sovyetler’e karşı faaliyette bulunduğu iddiasıyla kurşuna dizildi. (1921)

Ahmatova, Sovyet rejimince “kapitalist, karamsar, bireyci” bulunduğu için 1925’ten 1940’a, şiirleri yayın yasağına uğradı. Devrim adına açlığa mahkûm edildi ve siyasi zulmün her türlüsünü gördü. Şiirleri “Erotik, mistik, utanç verici” olan, kahramanlığa ve lideri övmeye uzak duran bu kadın susturulmalıydı.

Baskı, engelleme ve yasaklar Stalin’in ölümüne dek sürdü. Ahmatova’nın, Stalin’in eşi şiirlerini çok sevdiği için kurşuna dizilmediği de söylenmiştir. Ancak ölüme benzer şeyler yaşadı. Sevdiklerinden koparıldı, aylarca hapishane kuyruklarında bekledi. 1946’dan sonra rejim yandaşı şairlerin etkisiyle Sovyet Yazarlar Birliği’nden çıkarıldı, kitapları kül edildi. Yine de yıkılmadı, baskılardan yılıp susmadı. Savaşı, barışı, kadını ve aşkı anlatmayı sürdürdü. Heyecanını hiç yitirmedi. Duygu açıklığı, geleneğe yakınlığı ve doğallığı içinde özgün bir ses oldu, pek çok dile çevrildi.

***

Ahmatova, dünyadan ilgi görse de Batı’ya kaçmadı. Uzun bir “iç sürgün” yaşadı. 1935’te kocası Punin ve oğlu Lev Gumilyov tutuklanınca, Stalin’e mektup yazdı: “Onlar faşist, casus ya da karşı devrimci örgüt üyesi değiller. Bana en yakın iki insanın tutuklanması kaldıramayacağım bir darbe. Sizden kocamı ve oğlumu geri vermenizi rica ediyorum.” Stalin mektubu üzerine “Punin ve Gumilyov’u serbest bırakın” yazdı ama uygulanmadı.

1939’da şairin kitaplarının yasak olduğunu ve elle çoğaltıldığını kızı Svetlana’dan öğrenen Stalin, “Rus şiirine yaptığı büyük katkılar nedeniyle” Ahmatova’ya maddi yardım yapılmasını, kendisine Leningrad’da bir oda verilmesini ve altı kitabının yayımlanmasını sağladı.

Oğlu on sekiz yıl çalışma kamplarında yaşadıktan sonra hayatını kaybetti. Eşi Nikolay Punin Sibirya’da geçirdiği dört yılın ardından öldü. Sevgilisi Osip Mandelstam ise sürgün ve işkence yıllarının ardından Gulag Takımadaları’nda tükenip gitti. Ahmatova ise hem kendinin hem de ulusunun uğradığı şiddeti şiirine incelikle yansıtarak hayata tanıklık görevini yerine getirdi. Acı dolu hayatı 1966’da sona erdi. Bu yıl bahardan bu yana Rusya’nın birçok kentinde düzenlenen etkinliklerle anılıyor.