Bu içinde bulunduğumuz birkaç gün, Rusya’yla ABD arasındaki siyasi mücadelenin dini alana nasıl yansıdığını gösteriyor: Ortodoks dünyasının onursal lideri olarak kabul edilen Fener Patriği Bartholomeos, Ukrayna Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenski’nin davetiyle, dört günlüğüne başkent Kiev’i ziyaret ediyor. Üç yıl önce Ortodoks dünyasının iki önemli merkezi olan Fener ile Moskova arasındaki ilişkiler, tam da Ukrayna nedeniyle kopmuştu.

Fener’le Moskova arasındaki Ukrayna krizi, kesinlikle dini bir meseleden ibaret değil: Bu kriz, bizim bu ilkbahar ve yaz döneminde yoğun olarak gördüğümüz, ABD ile Rusya arasında Karadeniz havzasındaki nüfuz çatışmasının dini ayağı. 1940’lardan beridir her iki taraf, Doğu Avrupa’daki Ortodoks halkları etki altına almak için dine başvuruyor. Rusya, Moskova Patrikhanesi’ni; ABD’yse, Fener’i destekliyor.

İLK TEBRİK ABD’DEN

Fener Patrikhanesi, Vatikan’ın Katolik dünyasındaki geniş yetkilerine sahip değil: Ortodoks dünyasında, bazılarına göre 14, bazılarına göreyse 15 bağımsız (otosefal) kilise var ve Fener, eşitler arasında birinci statüsünde. Fakat Fener’in çoğu zaman, Ortodoksların gerçek yöneticisiymiş gibi davranmaya çalıştığını ve bunun tepki çektiğini görüyoruz. Moskova, “biz, Hıristiyanlığı Bizans’tan aldığımız için, onu vârisi olan Fener’e saygılıyız. Fakat günümüzde Fener’in Türkiye’deki birkaç bin Rum’dan oluşan cemaatine karşılık, biz Moskova, 200 milyonluk cemaate sahibiz ve yüzyıllardan beri, Ortodoksların koruyucusu olduk. O nedenle Fener bize gerçek liderlik taslamasın” diyordu.

Bu şartlarda, Ukrayna’ya sahip olmak, Fener için çok önemli: 40 milyon nüfuslu ve çoğunluğu Ortodoks olan Ukrayna’yı kendi cemaatine katmak, Fener’e güç kazandıracaktı. (Bazıları da Fener’in Ukrayna’ya sahip olması halinde, Türk makamları karşısında daha güçlü olacağını söylüyordu). Ukrayna’daki Ortodoks nüfus, Sovyetler Birliği dağıldığından beri, birkaç parçaya bölünmüş: Önemli bir kısım, Moskova Patrikhanesi’ne bağlı. Rus karşıtı rahiplerse, Moskova’dan ayrılıp kendi kiliselerini kurmuşlar, fakat bunlar, dünyadaki Ortodoks kiliselerince tanınmamıştı. 2018’de dönemin Cumhurbaşkanı Petro Poroşenko’nun desteğiyle Fener, Ukrayna’yı kendi alanında ilan etti ve buradaki milliyetçi kiliseleri kendi bünyesine katarak kendisine bağlı bir kilise teşkilatı kurdu (bağımsız kilise isteyenler, bunun yerine, Fener’e bağlanmış oldu). Fener’in bu icraatını da ilk tebrik eden, ABD olmuştu.

BİDEN’IN TAVRI

Poroşenko, “milli kilise” söylemiyle seçimlere girdi, ama kaybetti. Yerine gelen Zelenski, bu konulara ilgisizdi. Ukrayna’da Fener’e bağlı kilise kurulunca, herkesin buna geçeceği sanılıyordu, fakat Ortodoksların çoğu, Moskova’ya bağlı kaldı. Ortodoks dünyasındaki 14 kiliseden sadece Fener dahil dördü, Ukrayna’nın Fener’in alanında olduğunu kabul etti (ABD eski Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’nun yoğun çabaları sonucunda Yunan, Kıbrıs ve İskenderiye kiliseleri). Diğerleri Ukrayna’yı Moskova’nın alanında sayıyor.

Seçimlerden sonra, Fener’in Ukrayna teşkilatı, eski cumhurbaşkanının projesi olarak görüldü. Ancak bu dönemlerde ABD’li bakan Pompeo, Kiev ziyaretlerinde, önce bu kiliseyi, ondan sonra Cumhurbaşkanı Zelenski’yi ziyaret ederek bu kiliseye desteğini belirtti (Pompeo, kasımda Türkiye’ye geldiğinde de Türk yetkililerle görüşmeyip sadece Bartholomeos’la görüşmüştü). ABD’deki seçimleri Joe Biden kazanınca, onu “hür dünya adına” tebrik eden, Bartholomeos oldu. O günlerde Zelenski, Batıcı açılımlar çerçevesinde, Bartholomeos’la yakınlaşmaya çalıştı ve onu Ukrayna’nın bağımsızlığının 30. yıldönümü etkinliklerine davet etti. Bazıları ziyaret sonrasında, Ortodoks dünyasında tereddütlü bazı kiliselerin de (Bulgar ve Gürcü kiliseleri gibi) Fener’in Ukrayna politikasını destekleyeceğini umuyor.

İşte ABD’nin Türkiye’den Fener patriğinin Türk vatandaşı olma şartını kaldırmasını istemesi, Fener’i Türkiye’nin içinde bir tür dini İncirlik Üssü’ne dönüştürme amacından kaynaklanmakta. ABD destekli Ortodoksluk projesi Doğu Avrupa’da ne kadar başarılı olur, orası meçhul.

DENİZ BERKTAY