“Ülkenin bütünlüğüne zarar verecek hiçbir değişiklik usulüne girişilemez ve böyle bir usul sürdürülemez. Hükümetin cumhuriyet niteliği değişiklik konusu yapılamaz.” (Fransa Anayasası)

Türkiye’de anayasanın değiştirilmesi teklif dahi edilemeyecek ilk üç maddesinin değişmesini isteyenlerin ileri sürdüğü iki gerekçeden biri, değiştirilemez maddelerin 12 Eylül 1980 sonrası darbeciler tarafından anayasaya konulduğu, ikincisi ise “başka ülkelerin anayasalarında değiştirilemez madde bulunmadığı” iddiasıdır.

Geçen hafta “Değiştirilemez Maddelerin Tarihçesi” başlıklı yazımda anlattığım gibi Türkiye’de 1924 ve 1961 anayasalarında “devletin şeklinin cumhuriyet olduğu” anayasa hükmünün değiştirilemeyeceği belirtilmişti. 1982 Anayasası’nda ise bu değiştirilemez maddenin kapsamı genişletilerek cumhuriyetle birlikte Cumhuriyetin temel nitelikleri de “değiştirilmezlik” kapsamına alınmıştı. Peki değiştirilemez maddeler sadece Türkiye’ye özgü müdür? İşte bu hafta bu soruya yanıt vereceğim. 

AVRUPA’DA DEĞİŞTİRİLEMEZ MADDELER

1- Fransa Anayasası (1958): Üniter yapı ve cumhuriyet rejimi değiştirilemez. Anayasadaki ifadeyle “Ülkenin bütünlüğüne zarar verecek hiçbir değişiklik usulüne girişilemez ve böyle bir usul sürdürülemez. Hükümetin cumhuriyet niteliği değişiklik konusu yapılamaz.” Fransa’da ilk kez 1875 tarihli 3. Cumhuriyet Anayasası’nda 1884’te yapılan değişiklikle “cumhuriyetin değiştirilemeyeceği” kabul edilmişti.

2- Almanya Anayasası (1949): Federasyonun eyaletlere bölünmesi ve eyaletlerin yasamaya esasen katılmaları yönünde bir anayasa değişikliği yasaktır. Ayrıca Alman Anayasası’na göre 1 ve 20. maddelerde yazılı aşağıdaki ilkeler değiştirilemez:

1. madde: 1) insan onur ve haysiyeti dokunulmazdır. Devlet onu korumakla yükümlüdür. 2) Alman milleti insan haklarını, barışın ve adaletin temeli sayar. 3) Yasama, yürütme, yargı organlarını bağlayan temel haklar... 

20. madde 1) Almanya Federal Cumhuriyeti demokratik ve sosyal bir federal devlettir. 2) Egemenlik tümüyle halkındır. Halk, egemenliğini, seçimler aracılığıyla, yasama, yürütme, yargı yetkileriyle donanmış özel organlar eliyle kullanır. 3) Yasama, anayasal düzene, yürütme ve yargı organları ise yasa ve hukuka bağlıdırlar. 4) Bu anayasa düzenini ortadan kaldırmak isteyen herkese karşı, başka bir çözümün bulunmaması halinde, bütün Almanlar direniş hakkına sahiptir.

3- Portekiz Anayasası (1976): 288. maddeye göre anayasada değişiklik yapılırken şunlar değiştirilemez: 

“a) Ulusal bağımsızlık ve devletin birliği; b) Yönetim şeklinin cumhuriyet olması; c) Kilise ve devlet arasındaki ayrım (laiklik); d) Vatandaşların hakları, özgürlükleri ve teminatları; e) İşçilerin, işçi komiteleri ve sendikaların hakları; f) Üretim araçlarının mülkiyet durumu; g) Karma ekonomi çerçevesinde ekonomik planlara olan gereksinim; h) Egemenlik yetkisini kullanan organların seçimle gelinen görevlerine genel, gizli ve periyodik seçimle atamalar ve nispi temsil sistemi; i) Siyasi partiler ve demokratik muhalefet hakkı ve siyasi örgütlenme; j) Kuvvetler ayrılığı; l) Hukuk kurallarının anayasaya pozitif uygunluk ve ihmal yönünden aykırılık incelemesi; m) Yargı bağımsızlığı; n) Yerel yönetimlerin özerkliği; o) Azor adaları ve Madeira takımadalarının siyasi ve idari özerkliği.”

4- İtalya Anayasası (1947): Cumhuriyet rejimi değiştirilemez.

5- Yunanistan Anayasası (1975): Parlamenter Cumhuriyet rejimi, insan onuru, insanın değerine saygı, kanun önünde eşitlik, kamu hizmetlerine yalnız Yunan vatandaşlarının seçilmesi, kişisel özgürlüklerin dokunulmazlığı, dinsel inanç özgürlüğü, sivil hak ve özgürlüklerden yararlanmanın kişinin dinsel inançlarına bağlanamayacağı ve kuvvetler ayrılığı ilkesi değiştirilemez. 

6- Romanya Anayasası (1991): Romanya devletinin ulusal, bağımsız, üniter ve bölünmez niteliği, yönetim şeklinin cumhuriyet olduğu, toprak bütünlüğü, yargı bağımsızlığı, siyasal çoğunluğu ve resmi dili değiştirilemez. Vatandaşların temel hak ve özgürlüklerine aykırı hiçbir değişiklik yapılamaz. 

7- Norveç Anayasası (1814): Anayasadaki ilkelere aykırı anayasa değişikliği yapılamaz. Anayasanın ruhunu değiştirmeyecek bazı hükümler değiştirilebilir.

8- Çek Cumhuriyeti Anayasası (1993): Hukukun üstünlüğü ile yönetilen demokratik devletin temel ihtiyaçlarındaki hiçbir değişikliğe izin verilemez. 

9- Bosna Hersek Anayasası (1995): Anayasada yapılan hiçbir değişiklik 2. maddedeki haklara ve özgürlüklere aykırı olamaz ve bu paragrafı değiştirilemez. 

AMERİKA KITASINDA DEĞİŞTİRİLEMEZ MADDELER

1- ABD Anayasası (1787): Eyaletler için cumhuriyetçi yönetim zorunluluğu değiştirilmez.

2- Brezilya Anayasası (1946 ve 1988): Federal yapı ve cumhuriyet şekli, seçimler, kuvvetler ayrılığı, bireysel haklar ve güvenceler değiştirilemez.

3- Ekvador Anayasası (2008): Anayasada tanınmış olan haklar, devletin temel yapısı veya doğası ve kurucu ögeleri, hakları, güvenceleri ve anayasanın değişiklik usulü değiştirilemez. 

4- El Salvador Anayasası (1983): Hiçbir şart altında, yönetim biçimi ve sistemi, Cumhuriyetin sınırları ve bir cumhurbaşkanının kendine halef olamaması ilkesiyle ilgili maddeler değiştirilemez. 

5- Guatemala Anayasası (1985): Guatemala’nın, özgür, bağımsız ve egemen bir devlet olduğu, egemenliğin kullanılmasının halka ait olduğu, cumhuriyet kongresinin yetkileri, cumhurbaşkanlığı ve başkan yardımcılığına seçilemeyecekler, cumhurbaşkanının  iki dönemden fazla seçilememesi şartı değiştirilemez ve hiçbir şekil altında yönetimin cumhuriyetçi yapısını veya cumhurbaşkanlığı görevi için yeniden seçilme yasağı ilkesini içeren soru sorulamaz, aynı şekilde cumhurbaşkanlığını elinde bulunduranın değişmesine ilişkin maddelerin etkinliği ve uygulaması askıya alınamaz veya içerikleri hiçbir yolla değiştirilemez veya farklılaştırılamaz.   

ASYA’DA DEĞİŞTİRİLEMEZ MADDELER

1- Azerbaycan Anayasası (1995): Azerbaycan devletinin demokratik, hukuki, dünyevi ve üniter bir cumhuriyet olduğu, hâkimiyetin Azerbaycan halkına ait olduğu, kuvvetler ayrılığı ilkesi, cumhurbaşkanının yetkileri ile devletin dilinin Azerbaycan dili olduğunu anlatan 1-2-6-7-8-21. anayasa maddeleri ile insan hak ve özgürlüklerine ilişkin maddeler değiştirilemez.

2- Kazakistan Anayasası (1995): Üniter devlet ve cumhuriyet biçimi değiştirilemez.

3- Rusya Anayasası (1993): “Anayasal Sistemin Temel İlkleri” başlıklı 1. “Kişi Hak ve Özgürlükleri” başlıklı 2. ve “Anayasa Değişiklikleri” başlıklı 9. bölümdeki maddeler Federasyon Konseyince değiştirilemez. Anayasa ancak halk oylamasıyla değiştirilebilir.

4- Türkmenistan Anayasası (1992): Yönetim şekli cumhuriyet değiştirilemez.

5- Tacikistan Anayasası (1994): Cumhuriyet rejimi, toprak bütünlüğü, devletin demokratik, seküler, sosyal hukuk devleti olduğu değiştirilemez. 

6- Çin Anayasası (1992): 1. maddeye göre sosyalist sistem değiştirilemez. 

7- Ermenistan Anayasası (1995): Demokrasi, serbest seçimler, referandum değiştirilemez.

8- İran Anayasası (1979): Resmi din ve mezhep değiştirilemez.

9- Tayland Anayasası (2007): Kralın yönettiği demokratik rejimin değiştirilmesi veya devletin şeklinin değiştirilmesi yönünde anayasa değişikliği teklif etmek yasaktır. 

AFRİKA’DA DEĞİŞTİRİLEMEZ MADDELER

1- Ruanda Anayasası (1991): Üniter yapı, cumhuriyet rejimi ve demokratik ilkeler değiştirilemez.

2- Tunus Anayasası (1959): Cumhuriyet şekli değiştirilemez.

3- Cezayir Anayasası (1963): Cumhuriyet rejimi, çok partili demokratik düzen, devletin dini, Arapçanın resmi dil olduğu, hak ve özgürlükler, ulusal birlik ve bütünlük, cumhuriyetin sembolleri olarak ulusal amblem ve ulusal marş değiştirilemez. 

4- Mali Anayasası (1991): Üniter yapı, cumhuriyet, çok partili sistem ve sekülerizm değiştirilemez.

5- Angola Anayasası (2010): insan onuru, ulusal bağımsızlık, toprak bütünlüğü ve birliği, cumhuriyet yönetimi, üniter yapı, hukukun üstünlüğü, demokratik devlet, kilise-devlet ayrılığı, devletin seküler yapısı, serbest seçimler, yargı bağımsızlığı, güçler ayrılığı ve yerel özerklik maddelerine anayasa değişikliğinde saygı gösterilmelidir. 

6- Kamerun Anayasası (1972): Cumhuriyet rejimine, devletin birliği ve toprak bütünlüğüne, devletin demokratik yapısına aykırı hiçbir anayasa değişikliği yapılamaz. 

7- Orta Afrika Cumhuriyeti Anayasası (2004): Devletin cumhuriyetçi ve seküler yapısı, cumhurbaşkanlığı görevinin sayısı ve süresi, seçilme şartları, vatandaşın temel hakları değiştirilemez. 

***

Açıkça görüldüğü gibi anayasadaki değiştirilemez maddeler sadece Türkiye’ye veya sadece az gelişmiş ülkelere özgü değildir; ABD’den Fransa’ya, Almanya’dan Portekiz’e, Yunanistan’dan İtalya’ya pek çok ülkenin anayasasında değiştirilemez maddeler vardır. Birçok ülke, özellikle “cumhuriyeti” ve “üniter yapıyı”, “güçler ayrılığını”, “yargı bağımsızlığını”, “insan hak ve hürriyetlerini” anayasal güvence altına almıştır. Bunların değiştirilmesini yasaklamıştır.

Üç kıtada 43 ülke anayasası üzerinde yapılan bir incelemede 

11 ülkede “cumhuriyetin”, 

7 ülkede “üniter yapının”, 

3 ülkede “federal yapının”,

3 ülkede bireysel ve demokratik hakların,   

2 ülkede serbest seçimlerin, 

3 ülkede kuvvetler ayrılığının; 

2 ülkede resmi dilin,

2 ülkede resmi dinin;

2 ülkede laikliğin,

1 ülkede sekülerizmin değiştirilmesinin yasaklandığı görülmüştür.  

(Tögel, s. 790-791)

Bugün Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 4. maddesine göre değiştirilmesi teklif dahi edilmeyecek ilk üç maddenin değiştirilmesini isteyen çevrelerin, “Ama başka ülkelerin anayasalarında değiştirilemez maddeler yok!” iddiası tamamen gerçekdışıdır.

Dünya anayasalarındaki değiştirilemez maddelerinin çoğunun, devletin bağımsızlığını, toprak bütünlüğünü, devletin çağdaş ve demokratik yapısını, insan hak ve özgürlüklerini korumaya yönelik olduğu görülmektedir. Ancak demokratik olmayan bazı ülkelerde de mevcut sistemi korumaya yönelik değiştirilmez maddeler vardır. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın değiştirilmez maddeleri ise tam bağımsız, üniter, laik, çağdaş, demokratik sosyal hukuk devletini korumaya yöneliktir. Bugün anayasamızın değiştirilmez maddelerinin genelde, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş felsefesine karşı tescilli “gericiler” ve “bölücüler” tarafından hedef alınmasının nedeni de budur.

Kaynaklar:

ICL (Uluslararası Anayasa Hukuku), https://www.verfassungsvergleich.de  (Son erişim, 22 Eylül 2024)

Akif Tögel, “Dünya Anayasalarında Değiştirilemez Maddeler ve Türkiye’nin Yeni Anayasası İçin Öneriler”, TAAD, Yıl: 7, Sayı: 27, Temmuz 2016, s.769- 792. 

Avrupa Birliği Üyesi Bazı Ülkelerin Anayasaları, Ankara, 2011. 

Hasan Tunç, Türkiye’ye Komşu Devletlerin Anayasaları, Ankara, 2008. 

Serkan Köybaşı, “Dünya Anayasalarındaki Değişmez Maddeler”, https://anayasagundemi.com/2014/01/20/dunya-anayasalarindaki-degismez-maddeler/