1989 yılından itibaren Kazakistan’ı kesintisiz bir şekilde yöneten Nursultan Nazarbayev’in 19 Mart 2019 tarihinde gerçekleşen “sürpriz” istifası dünya gündeminde ilk sıralara yükselen bir haber oldu. Nazarbayev’in herhangi bir gerekçe göstermeksizin istifa etmesi, istifanın olası nedenleri konusundaki söylentileri beraberinde getirdi.
“Son devlet başkanlığı seçimlerini yüzde 97.7 oy ile kazanan bir lider bu görevi neden aniden bırakır?” sorusu sıklıkla soruldu. Soru oldukça anlamsız. Çünkü Nazarbayev görevi aniden bırakmadı. Nazarbayev, 2016 yılından itibaren başkanlık sisteminin, parlamentonun güçlendirildiği bir sisteme evrilme sürecini yöneterek, zaten yetkilerinin önemli bir kısmını istifası öncesinde hükümet ve meclise devretmişti. İstifa, bu çerçevede Nazarbayev’in sıra dışı bir kuvvetler dengesi sistemi yaratarak politik sahneden adım adım çekilme stratejisindeki bir hamleden ibaret...
O zaman kısaca anayasa değişiklerine bakalım... 2017 yılında yapılan geniş kapsamlı anayasa değişiklikleri ile ülkede başkanlık sistemi anayasal olarak sürdürülüyor gözükse de (Kazakistan Cumhuriyeti Anayasası Madde 2/1), başkanın anayasaının 3. bölümü 40-48. maddeler arasında bulunan yasama ve yürütmeye dair toplam otuz beş yetkisi ortadan kaldırıldı. Anayasa değişiklik önergesi ise Aralık 2016’da yayımlanan bir başkanlık kararnamesi uyarınca kurulan ve hükümet, meclis, anayasa Kkonseyi, anayasa mahkemesi ve akademisyen-sivil toplum örgütleri temsilcilerinden oluşan bir komisyon tarafından hazırlandı. Mart 2017’ye kadar değişiklik önerisi ulusal kamuoyunda tartışıldı. Sonuç olarak anayasa değişiklikleri meclis onayının ardından Nazarbayev’in imzası ile 10 Mart 2017’de yürürlüğe girdi.

Yetkiler sınırlandı
Anayasa değişiklikleri, 1995 Anayasası ile temelleri atılan güçlü başkanlık sistemini meclisi güçlendirme ve bazı başkanlık yetkilerini hükümete aktarma yollarıyla neredeyse ortadan kaldırdı. Parlamenter sistemlerin temel özelliği olan hükümetin meclisten doğması ilkesi ve meclisin güvensizlik oyu vererek hükümeti düşürme yetkisi 56. maddeye eklendi. Anayasanın 64. maddesi 3. fıkrasında yapılan değişiklik ile bakanların meclis karşısında hesap verme yükümlülükleri getirildi. Devlet programlarının kabulü ve uygulanması (66/1), devlet bütçesinin oluşturulması (66/9), yasa hükmünde kararname çıkarma gibi konulardaki başkanın yetkileri önemli ölçüde elinden alındı. Görülüyor ki Nazarbayev, güçlü başkanlık sistemini ortadan kaldırdıktan sonra başkanlık görevinden ayrıldı. Ayrılırken de yarattığı yeni politik sistemde önemli denge unsurlarını kontrolünde tutmayı hedefliyor. Örneğin iktidardaki Nur Otan Partisi’nin genel sekreterliği görevini sürdürüyor. Bu yolla denge sistemi içinde rol üstlenmesi beklenen mecliste, partinin gücü vasıtasıyla kişisel etkisini sürdürmeyi hedefliyor. Nazarbayev’in Temmuz 2018’de, yani istifasından yaklaşık dokuz ay önce Kazakistan’ın Milli Güvenlik Konseyi Başkanlığı’na ömür boyu atanması da onun bir geçiş dönemi ile sınırlı olsa da, denge sisteminin odağına kendisini yerleştirme niyetini kanıtlıyor.

Hesaplar, ihtimaller...
Nazarbayev’in büyük yetkilere sahip bir takipçiye (o takipçi kendi ailesinden de olsa) devlet yönetimini bırakma niyetinde olmadığı da açıkça görülüyor. Nazarbayev’in istifası üzerine devlet başkanlığı görevine anayasanın 48. maddesi uyarınca Senato Başkanı Cömert Tokayev’in getirilmesinin ardından, ondan boşalan Senato Başkanlığı görevine Nazarbayev’in kızı Dariga Nazarbayeva’nın getirilmesi, Nazarbayev tarafından Tokayev ve Nazarbeyava’nın birbirlerini dengelemeleri hedefine yönelik atılmış bir adım gibi duruyor. Bu şekilde Nazarbayev, henüz hayattayken, hem Tokayev’i hem de Nazarbayeva’yı test etme fırsatını yakalıyor. Diğer taraftan, 2015 yılından itibaren Kazakistan’ın istihbarat teşkilatında ikinci adamlık görevini yürüten yeğeni Samat Abiş de gelecekte Nazarbayev tarafından, gerekli görülürse cumhurbaşkanlığı için sahneye sürülebilecek bir aktör olarak tutuluyor.
8 Nisan 2019 tarihinde Kazakistan’da erken seçim kararı alınması ve bu kararın ardından Nazarbayev’in partisi Nur Otan’ın cumhurbaşkanı adaylığına Nazarbayeva’yı değil de Tokayev’i getirmesi, Nazarbayev’in denge sistemi bağlamında düşünülebilecek son adım...
Görünen o ki, Nazarbayev, devlet organlarını ve politikanın tepesinde yer alan ailesindekiler dahil kişileri dengeleyecek, içinde kendisinin de yer aldığı çok katmanlı bir politik sistem yaratmayı hedefliyor. Ayrıca son gelişmeler, Nazarbayev’in Rusya Federasyonu’nu odağına alan çok-vektörlü dış politik yaklaşımında yeni dönemde bir kırılmanın yaşanma ihtimalinin oldukça düşük olduğunu gösteriyor.

Doç.Dr. Utku YAPICI
Aydın Adnan Menderes Üniversitesi