9 günlük bayram tatili başlamadan bir gün önce buluştuk Ercan Bey ile... 20 milyon nüfuslu İstanbul, ağır yükünü sırtından atmaya yeni hazırlanıyordu. Sabahın erken saatlerinde Boğaz’ın Avrupa kıyısında sakin bir köşede oturduk. Prof. Esen Ercan Alp, Orhan Bursalı ve ben... Konu ‘kuantum’du. Prof. Alp, kuantum teknolojisi üzerine çalışmalar yapan bir bilim insanı. Uzun yıllardan beri ABD’de Argonne Ulusal Laboratuvarları’nda görev yapıyor. Diyarbakır’da doğmuş; ODTÜ Mühendislik Fakültesi’ni bitirmiş. Yüksek lisans ve doktora çalışmaları sırasında ilgi alanını değiştirerek deneysel katı hal fiziğine yönelmiş. 1984’te girdiği Argonne Ulusal Laboratuvarı’nda dünyadaki en gelişmiş x-ışını kaynağı olan Advanced Photon Source’da yüksek çözünürlüklü x- ışınları üzerine araştırmalar yapıyor. 1999’da Chicago Üniversitesi’nce verilen yılın bilim adamı ödülünü kazandı. Kanada, Almanya, Japonya, Çin ve Ürdün’deki sinkrotron merkezlerinde, ABD Enerji Bakanlığı, NSF, NIH gibi kurumlara hakem ve danışman olarak katkıda bulundu. Kuantum konusunu Türkiye’de kamuoyunun gündemine getirmek ve farkındalık yaratılmasına katkıda bulunmak istediği için Herkese Bilim Teknoloji dergisi ile temasa geçti ve bu konuda ABD başka olmak üzere dünyada neler yapıldığını özetleyen bir yazı kaleme aldı. Biz de hazır kendisi İstanbul’da iken biraz daha derine inelim dedik. Ama önce küçük bir bilgi...
Kuantum teorisi fikirsel ve teknolojik olarak 21. yüzyıla tamamen damgasını vuruyor. Günümüzde kullanılan yarı-iletken teknolojisine dayalı entegre devreler, bilgisayarlar, fiber optik iletişim hatları, LED teknolojisine dayalı cihazlar, modern tıbbi cihazlar, GPS ve akıllı telefonların tamamı kuantum fiziğinin sağladığı teorik çerçeve içinde çalışıyor. Ama işin dahası da var. ABD, Çin ve Avrupa Birliği başta olmak üzere gelişmiş ülkelerde başlatılan ve yeni bir devrim olarak görülen yeni kuantum teknolojisi, kuantum bilişim, kuantum kriptolojisi ve kuantum bilgisayarlarını kapsayan çalışmalar, araştırmalar, oluşturulan ağlar..
Türkiye kuantum teknolojisinin halihazırda kullanıcısı, peki üreticisi olabilecek mi? Dr. Esen Ercan Alp ile sohbetimizde “Eğer kuantum devrimini 100 kilometrelik bir yol olarak tarif edecek olursak Türkiye henüz birinci kilometrede” diyor. Aslında Avrupa Birliği’nin başlattığı Kuantum Bilişim Takımı’nın içinde Türkiye de var. Hatta Sabancı Üniversitesi’nden Prof. Dr. Zafer Gedik TÜBİTAK tarafından takımın Türkiye temsilcisi olarak görevlendirilmiş durumda ve Gedik teorik düzeyde son derece yetkin bir isim. Ancak Türkiye’de çalışmalar şimdilik akademik ve kuramsal olarak yürütülüyor.
Örneğin TÜBİTAK neden Prof. Gedik ve ekibine “Gelin ve 2 Qbit’lik bir kuantum bilgisayarı kur demiyor”. Türkiye güya 2008 yılından beri “elektron ve proton hızlandırıcı merkezi” kuracak. Neden bir türlü ilerlemiyor? Bu arada Prof. Alp’in aynı zamanda Türk Hızlandırıcı Merkezi Uluslararası Bilimsel Danışma Komitesi’nin de içinde olduğunu belirtelim.
Yığınla bahane ileri sürebilirsiniz. Örneğin “Türkiye krizlerle boğuşan bir ülke” diye bir savunmaya geçebilirsiniz ama İran ve Brezilya da farklı değil ki. İran geçen ay “kuantum bilişim teknolojisini geliştiren ilk İslam ülkesi olduğunu” açıkladı. Yine İran, Çin’in ardından kuantum şifreleme sistemini kurduğunu açıkladı. Brezilya’da da çalışmalar son sürat ilerliyor.
Türkiye’de her ne kadar süratle ülkeyi terk eden bir beyin göçü olsa da hâlâ son derece yetkin insanlar var. Sorun burada da değil. Sorun bunun yaşamsal öneme sahip bir konu olarak benimsenmemesinde. Sorun ilgili kurumların yetkin, iş bitirici kişilerle donatılmamasında; liyakatın yerini ahbap çavuş ilişkilerinin almasında. Sorun “mış gibi yapma...” alışkanlığının tüm hücrelerimize sızmış ve iyice yerleşmiş olmasında... Sorun sanayinin bunun farkında olma ve talep etme becerisinde...
ABD ile gerilen ilişkiler biliyorsunuz karşılıklı ambargolara, kotalara ve yüksek vergilere yansıdı. Türkiye yıllardır dışa bağımlılığını azaltma yerine artırmasının bedelini pahalı ödeyecek. Kuantum bilişimi es geçerse bu bedel çok daha ağırlaşacak...