Sosyometri
kapsamındaki psikodrama spontane tiyatro yoluyla tedaviyi ve geliştirmeyi
amaçlar. Psikodramadaki ısınma tekniklerinden bir tanesi ise “Büyü Dükkânı”
adını taşır. Moreno’nun* sosyometri ve psikodrama konusundaki ilk eserinden bu
yana ülkemizde bu alanda çok miktarda kitap yazıldı. Bana ait “Sosyometri ve
Psikodrama” ** adlı kitap, bu alanda birçok çalışma ortaya koyan Deniz
Altınay’ın çalışmaları *** ve Yeşim Taş Türköz’ün “Büyü Dükkânı” **** kitabı bu
konudaki örneklerdendir.
Büyü
dükkânını, bir bilge kişi rolünü oynayan yönetici işletir. Isınma oyunu
sırasında bir oyuncu bu dükkâna gidip istemediği olumsuz bir özelliğini
bırakabilir ancak karşılığında bir de olumlu özelliğini bırakması
gerekmektedir. Çünkü hayatta her şeyin bir bedeli vardır. İnsanlar genelde
hiçbir olumlu özelliklerinden vaz geçemezler. Bu önemli bir farkındalıktır.
Türköz’ün kitabında bir kişi hatalarla dolu 55 yıllık hayatını bırakmak ve hatalarını
bir daha tekrarlamak istemediğini belirtir. Bilge kabul eder ancak bunun
karşılığında tüm belleğini ister. Müşteri bunu göze alamaz.
SİBEL ÜNALAN’IN BİR RESMİ
Ankara’da Baştüzel Sanat Galerisi’nde geçtiğimiz aylarda düzenlenen sergilerden birisinde Sibel Ünalan’ın karışık teknikle yapılmış “Paha Biçilmez” isimli etkileyici bir eseri vardı. Kumaşın, ipliğin, boyanın kullanıldığı bu esere sigara içen bir kadın fotoğrafı da yerleştirilmişti.
Bu kadın, galiba açık bir mekânda
fütursuzca sigara içmekteydi. Kadının bu davranışı kadınlara yönelik baskılara
karşı bir meydan okuma, erkek egemen düzene açıkça karşı çıkma anlamı taşıyordu
bence. Çünkü erkek egemen toplumda erkekler kapalı veya açık alanda sigara
içebilirler ancak kadınların sigara içmeleri hoş görülmez. Eğer bir kadın
sigara içecekse hiç olmazsa evinde içmelidir, kamusal alanda içmemelidir.
Toplumun bu tavrı kadınlara yapılan baskılardan bir tanesidir, bir cinsiyet
ayırımcılığıdır. Erkeklerin büyük çoğunluğu, hatta kadınların bile bir kısmı kadınların
kamuya açık yerlerde sigara içmelerinden rahatsız olur.
Bu durumda
“Paha Biçilmez” adlı tablodaki sigara içen kadın yapılan baskılara açıkça karşı
çıkmakta, bir yasağı fütursuzca hiçe saymaktadır, özgürlüğünü ilan etmiştir,
dik başlıdır yani. Bu noktaya kadar güzel, şahsen kadınların toplum baskısına
boyun eğmemelerinden yanayım. Fotoğraftaki kadın toplum baskısına boyun
eğmemiştir, kendi dışında oluşturulmuş kurallara bağımlı değildir ancak sigara
bağımlısı olmuştur. (En azından bağımlı olma ihtimali yüksektir.) Burada iyi
bir şey kazanmak uğruna, iyi başka bir şeyden vaz geçmek, sağlığını feda etmek
söz konusudur.
Bu noktada
yaşamın pek çok alanında görülebilecek bir ikilem karşımıza çıkıyor. İyi bir
şeye sahip olabilmek için elinizdeki iyi bir şeyden vaz geçmek. Örneğin
toplumun mutluluğu için kişinin özgürlüğünden, hatta hayatından vaz geçmesi.
İstediğimiz şeyler için paramızı harcamak, özgür bir kadın olabilmek için
sağlığımızı kaybetmek. İnsan yaşamı kâr-zarar hesaplarından oluşur. Özgür bir kadın
olabilmek için sağlığımızı tehlikeye atmamıza değer mi? Buna karar vermek size
kalmıştır.
Geçen
yüzyılın başlarında sigara pazarlamacıları kadınlara yönelik “Açıkça sigara
için, özgür olun” kampanyası başlatmışlardı.
Bu
tablosuyla ilişkili olarak sanatçıyı ve sigara içen kadınları asla
eleştirmiyorum. Sadece eserde vurgulanan ikilem bana büyülü dükkandaki ikilemi
hatırlattığı için bu yazıyı yazdım. Neyi ne karşılığında vermeyi göze
alabiliriz? Kişisel çıkarlarımız için değerlerimizi ve ülkemizi satmaya değer
mi? Özgür olmak için sigara bağımlısı olmaya değer mi? Yoksa söz konusu iki
seçenek dışında üçüncü bir yol daha var mı? Sigara bağımlısı olmadan özgür
olmayı becerebilir miyiz? Bunu düşünmeliyiz. Üçüncü yol ne olabilir?
Bu noktada
şunu belirtmek isterim, eseri yapan Sibel Ünalan ve sigara için kadın
fotoğrafını çeken ağabeyi fotoğraf sanatçısı Oktay Ünalan sigara
içmemektedirler. Onların üçüncü yolu bu sanat eseridir bence. Ben de sigaraya
karşıyım ancak en çok sevdiğim türkülerimizden birisi ‘Bir ataş ver cigaramı
yakayım” türküsüdür. Belki de zamanında sigara içmemi, isabetli bir tavırla
engelleyen anneciğime karşı ufak çapta bir başkaldırıdır bu müzik tercihim. Bu
yazıyı yazmak da benim üçüncü yolum sayılabilir.
KAYNAKÇA
* Moreno,
J. L. (2022). Kim Kalacak? Çev. Ed. B. K. Şimşek. Soyometrinin Temelleri.
Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
** Dökmen,
Ü. (2013). Sosyometri ve Psikodrama. İstanbul: Remzi Kitabevi.
*** Altınay, D. (2015). Sahnede Yaratıcılık,
Spontanite Tiyatrosu. İstanbul: Epsilon.
****
Türköz, Y. T. (2025). Büyü Dükkânı. İstanbul: Epsilon.