TCMB’nin yitik rezervi açıklamalarına, yorumlarına, değerlendirmelerine karşı; merkez bankacılığına ilişkin bazı kurallar, uygulamalar, giriş düzeyinde de olsa özetlenmiştir.
Merkez bankaları banknot çıkarma tekeline sahip olduklarından, bilançolarında kasa hesabı yer almaz. Mevcut sınırlı tutarda yabancı para banknotlar, efektif deposu, Yabancı Para Banknotlar hesabında (TCMB bilançosu A. 2, 2013 öncesi II. A a) gösterilir. MB’ler, yabancı para varlıklarını atıl tutmaz, uluslararası finansal piyasalarda, güvenilir yabancı bankalara mevduat olarak yatırarak, kaliteli tahvil ve benzeri menkul kıymetler alarak değerlendirirler. Rezervin, değer yitirmeme, likit olma, getiri sağlama, dış yükümlülüklerle uyumlu olma kuralları çerçevesinde değerlendirilmesi, rezerv yönetimi, MB’lerin önemli bir karar ve uygulama alanıdır. TCMB’nin rezervinin ana tutarı, bilançosunda Yurtdışı Bankalar (A. 3; eski II. A. b) kaleminde yer alır. Anılan hesabın özellikle 2020 yılında büyük ölçüde azalması, TCMB’nin rezerv kaybının kanıtıdır.
* TCMB brüt rezervinin ana kaynağını, bankaların yabancı para yükümlülüklerinin (döviz tevdiat hesapları -DTH- ve kullandıkları dış krediler) zorunlu karşılığı (Z / K) oluşturur. Z/K’ler TCMB için yükümlülük, borç, emanet para niteliğindedir. Bankaların YP yükümlülükleri azaldığında karşılığının, MB’ce bankalara iadesi zorunludur. Z/K’ler MB için yükümlülük olduğundan, bilançonun pasifinde (P.3.3.2.3) hesabında yer alır.
* Bankaların yatırdıkları YP Z/K, MB’nin brüt rezerv hesabına dahil edilmekte, banka için borç niteliğinde olduğundan, net rezerv hesabına dahil değildir. TCMB’nin YP yükümlülükleri, dış varlıklarından daha fazla olduğundan, döviz pozisyon açığı, eksi rezerv söz konusudur. TCMB’nin eksi rezervi, bankaların YP olarak emaneten yatırdıkları Z/K’lerin bir bölümünün de TMBC’ce satıldığını, kullanıldığını göstermektedir. Döviz pozisyon açığı, eksi rezerv; temerrüt, dış yükümlülükleri zamanında yerine getirememe riskini doğurmakta, ülkenin kredi değerliliğini azaltmakta, kredi temerrüt sigorta primini (CDS) yükseltmekte, uluslararası finansal piyasalarda likidite bolluğuna, düşük faize karşın, dış kredi bulunmasını zorlaştırmakta, maliyetini aşırı artırmaktadır.
* Günümüz kambiyo piyasalarının yaygın rejimi, dalgalı kurdur. Kur, kambiyo piyasalarında, arz ve talebe göre belirlenmekte, serbestçe dalgalanmaktadır. Dalgalı kur rejiminde MB’nin belirli bir fiyattan döviz alma ve satma yükümlülüğü yoktur. MB’nin döviz kurunu etkilemek amacıyla, takdiri olarak piyasada döviz alım-satım işlemi yapması, gözetimli, kirli dalgalanma olarak nitelendirilmektedir (dirty float). MB’lerin alım-satımında genellikle uyguladıkları yöntem ihale olup iki türde yapılmaktadır. İlkinin satımda, MB tutarı, finansal kurumlara bildirmekte, belli sürede talep toplamakta, alım taleplerini en yüksek fiyattan başlayarak sıralamakta, alım talebinde bulunan bankalara tahsis etmekte, satmaktadır. İhalenin diğer uygulama türünde, MB satmak istediği döviz tutarını, kuru da belirleyerek bankalara duyurmakta, belirlediği kurun üstünde gelen talepleri, talebe göre yayımlayarak, bankalara tahsis ederek satmaktadır. TCMB’nin hangi yöntemle bankalara döviz sattığı, banka veya bankaları nasıl seçtiği konusunda şeffaflık yoktur. “Satış, elektronik ortamda yabancı bankalardaki hesaplardan, ilgili bankaların hesaplarına aktarma yoluyla yapılmıştır” ifadesi işleme açıklık getirmemektedir.
* Merkez Bankası, döviz sattığında bir yönüyle döviz arzını artırarak kuru aşağıya çekerken; diğer yönüyle, satış karşılığı ulusal para aldığından, ekonominin likiditesini azaltmakta, banka kredilerini daraltmakta, faiz haddinin yükselmesine yol açmaktadır. MB, ekonominin likiditesini azaltmak, banka kredilerini daraltmak, faiz haddini yükseltmek hedeflemiyorsa, bankacılık jargonuyla sterilizasyon yapmakta, satış ile emdiği likiditeyi APİ yoluyla bankalardan DİBS alarak geri vermektedir. TCMB, kredi genişlemesini, faiz haddinin düşmesini hedeflediğinden, döviz satışı yaptığı banka veya bankalara APİ yoluyla alım için gerekli TL’yi de sağlamıştır. TCMB bilançosunda kesin DİBS alımı Menkul Kıymetler (A. 5. 1); ters repo, geri satma taahhüdü ile alımları da Para Politikası İşlemlerinden Alacaklar (A.6.1) hesaplarında yer almaktadır. TCMB, bankalardan DİBS almak yoluyla, Hazine’nin nakit açığını finanse etmiş; döviz satışı nakit açığını gidermek için yapılmıştır.
* Döviz satışı, kuru kontrol etmekte, hele kur yükselişi, spekülatif ataklardan değil de yapısal nedenlerden kaynaklanıyorsa, başarılı sonuç vermemektedir. BOE ve ECB gibi güçlü bankaların bile geçmişteki müdahaleleri zararla sonuçlandığından; MB’ler, kambiyo piyasasına doğrudan müdahaleden kaçınmaktadırlar.
TCMB, görünürde kuru aşağıya çekme, faizi düşürme, banka kredilerini genişletme, Hazine’nin büyüyen nakit açığını fonlama, enflasyonu kontrol etme gibi, eşanlı bağdaşmayan imkânsızı gerçekleştirmeyi denemiş; doğal olarak imkânsız gerçekleştirilememiş, yönetim hatası rezerv kaybı ile başarısızlıkla sonuçlanmıştır.
