18 Mart Çanakkale Köprüsü’nün açılışı nedeniyle yap işlet devlet (YİD) yöntemi ve maliyeti tartışılmaya başlandı. YİD’in Hazine’den bir kuruş dahi çıkmadan ülkeye yol, köprü, altyapı tesis kazandıran dâhice, ökece bir finansman yöntemi mi, yoksa Hazine’ye yeni yükler getiren, delikler açan ağır maliyetli bir sömürü, aşırı kazanç sağlama yöntemi mi olup olmadığı tartışılıyor.
YİD yöntemi uygulaması, 1980’li yıllarda başladığında, yöntemin XIX. yüzyılda İngiltere’nin sömürgelerini sömürmek için geliştirdiği bir finansman yöntemi olduğu, YİD’in Build-Operate-Transfer (BOT) formülünün çevirisi olduğu açıklanmıştı.
YİD’in Hazine’ye maliyeti, yoksun kalınan gelir ile verilen garanti nedeniyle yapılacak ödemeler toplamıdır. Yatırım devlet veya bir kamu kurumu tarafından yapılsaydı, alınacak geçiş ücreti Hazine’ye gelir sağlayacak iken YİD ile Hazine garanti süresince gelirden yoksun kalmaktadır.
Açıklanan bilgilere göre verilen garanti günlük 45 bin araç, geçiş ücreti 15 Avro, garanti süresi 11 yıldır. Daha sonra garanti süresinin fiilen 12 yıl 2 ay 10 güne uzadığı hesaplanmıştır. Buna göre garanti, günlük 675.000, yıllık 246 milyon 375 bin Avro, 11 yıl süresince 2 milyar 710 milyon 125 bin Avro’dur. Garanti süresinin 12 yıl 2 ay 10 güne uzaması halinde, yoksun kalınacak gelirle garanti ödeme tutarı 3 milyar 3 milyon 750 bin Avro’ya yükselecektir.
Harcamalarla, yoksun kalınacak gelir, garanti ödemeleri arasındaki zaman farkı, maliyet ve kârlılık hesabı yapılırken dikkate alınmalıdır. Eşzamanlı olmayan harcama ve gelirlerde zaman farkını dikkate almamak yanıltıcı olur. Paranın satın alma değeri dışında zaman değeri de vardır. Enflasyon olmasa dahi zaman tercihi nedeniyle bugünün 1 TL’si gelecek yıl elde edilecek 1 TL’den daha değerlidir. Süre uzadıkça paranın zaman değeri azalır. Paranın zaman değeri, ekonomik ve finansal analizlerde değerlendirmelerde dikkate alınır. Zaman farklılığı giderme, zamanı türdeş hale getirme aynı düzeye indirme, geleceğin ıskonto edilerek güncel değere indirgenmesiyle sağlanır.
Hazine’nin gelir kaybı, garanti ödemeleri 11 veya 12 yıl boyunca sürecektir. Gelecekteki ödeme ve kayıpların güncel değere indirgenerek, yatırım harcamalarıyla karşılaştırılması gerekir. Gelecekteki Avro cinsinden gelir kaybı ve ödemelerin güncel değeri, yüzde 8.0 ıskonto oranıyla, sürenin 11 yıl alınması halinde 1 milyar 759 milyon Avro; 12 yıl 2 ay 10 gün alınması halinde 1 milyar 876 milyon Avro’dur. Iskonto oranı yüzde 6 alındığında Hazine’ye maliyet 11 yıl garanti süresi için 1 milyar 943 milyon Avro’ya, 12 yıl 2 ay 10 gün süre için 2 milyar 84 milyon Avro’ya yükselmektedir. Yüksek ıskonto oranlarında dahi köprünün Hazine’ye maliyeti yüksektir. Avro için daha düşük ıskonto oranı alındığında güncelleştirilen maliyet daha da yükselecektir.
Hazine’den 1 kuruş çıkmadan gerçekleştirildiği savunulan yatırımın Hazine’ye maliyeti açıklanmalı, TV kanallarının bir işlevinin de halkı doğru bilgilendirmek olduğu görmezden gelinmemelidir.
Yapımcı, üstlenici firmaların Avro cinsinden yatırım maliyeti ile gelecekte sağlayacakları gelirleri eşitleyen istonto oranı, gerçek kârlılık oranıdır. YİD yönteminin niteliği gereği kârlılık oranının çok yüksek hesaplanması olasıdır.
İktidar değişikliğinde Hazine’ye getirilen gereksiz aşırı yükün düzeltilmesi, yapımcı, üstlenici firmaların kâr oranının makul düzeye indirilmesi gerekir. Bu bağlamda çeşitli önlemler alınabilir, uygulamalar yapılabilir.
Verilen garantilerin TL’ye çevirilmesi bir öneridir. Yapımcı, üstlenici firmalar, harcamaları Avro cinsinden olduğundan gelirlerinin de Avro cinsinden olmasını beklerler. Garantilerin TL’ye çevrilmesi önerisini yapımcı, üstlenici firmaların kabulü beklenemez. Uluslararası tahkime gidildiğinde uyuşmazlığın lehe sonuçlanması olasılığı zayıftır.
“Gabin” def’i ileri sürülerek, sözleşmenin iptali istenebilir. Gabin, sözleşmede taraflardan birinin, karşı tarafın yeğniliğinden, hafifliğinden, bilgi yetersizliğinden, bilgi bakışımsızlığından (asimetrisinden) yararlanarak edimler arasında aşırı dengesizliğin oluşması halinde sözleşmenin iptal nedenidir. YİD sözleşmelerinin düzeltilmesi, iptali için hukuki gerekçeler hazırlanarak uyuşmazlığa gidilmeli, sözleşmelerin iptal koşulları nedenleri savunulmalıdır. Kamulaştırma doğal olarak bu bağlamda diğer bir seçenektir.
Olması gereken, dış ve iç çıkar çevrelerinin iğvasına, ayartısına kapılmadan önerileri, aşılmaları irdeleyerek en uygun yöntemin bulunmasıdır. Bu tür altyapı yatırımlarının devletçe uzun vadeli krediler sağlanarak gerçekleştirilmesi, yalnız hizmetten yararlananlardan alınacak bedelle, ücretle yatırımın amorti edilmesi, Hazine’ye sürekli gelir akımı sağlanması için en uygun yöntemdir.
